Киһи киэнэ кэрэмэһин кытары истиҥ сэһэргэһии

Алтынньы 9 күнүгэр Национальнай бибилэтиэкэ устуоруйаҕа саалатыгар «Киһи киэнэ кэрэмэһэ» диэн ааттыын да сэргэх кинигэ туһунан сэһэргэһэ, санаа атастаһа уонна кинигэ дьоруойун эҕэрдэлии бэрт элбэх киһи муһунна.

Киһи киэнэ кэрэмэһэ кимий? Дьэ, сэргээтэххит буоллун. Кини – оскуола учуутала, оскуола дириэктэрэ, үөрэх улуустааҕы салаатын начаалынньыга, Сунтаар улууһун баһылыга, СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирэ, үөрэх миниистирин солбуйааччы, билигин Жатайдааҕы техникум дириэктэрэ Владимир Тихонов.
Ол да иһин көрсүһүүгэ, бу эйгэлэртэн барытыттан ытыктыыр киһилэрин эҕэрдэлии олус элбэх киһи кэллэ.
«Саҥа кэрдиис кэмҥэ салайааччы, баһылык киһи хайдах-туох буолуохтааҕын кэпсииргэ, көрдөрөргө тыыннаах холобур буолар дьон аҕыйах курдук. Ол эрэн, «киһи киэнэ кэрэмэһэ» буолар салайааччылар олохпутугар баалларын, аттыбытыгар сылдьалларын Владимир Тихонов тула түмсэн үлэлээбит, айбыт-туппут дьон ахтыылара итэҕэтиэ. Бу кинигэни салайар солоҕо тахсыбыт эбэтэр онно бэлэмнэнэр дьоҥҥо үөрэх кинигэтин кэриэтэ суолталаах ахтыы кинигэтэ киэҥ ааҕааччыга ананар», -– диэн кинигэ аннотациятыгар суруллубут.

Кинигэни билиһиннэрии  «Сунтаарым мин дойдум» ырыаны Людмила Акимова, Тамара Попова, Фатина Иванова уонна Наталья Михалева-Сайа толорууларынан аһылынна. Владимир Иванович кинилэри Сунтаарга баһылыгынан иккистээн турарыгар көмөлөспүттэригэр, өйөөбүттэригэр уонна күн бүгүҥҥэ диэри бииргэ алтыһан үлэлии-хамсыы сылдьалларыгар махтанан туран, хас биирдиилэригэр кинигэтин уонна сибэкки дьөрбөтүн бэлэх уунна.
Владимир Тихонов:
«Кырдьык, бүгүн олус долгутуулаах түгэн үүннэ. Бу бэйэм суруйбут кинигэм буолбатах, эһиги мин туспунан тугу саныыргытын сурукка-бичиккэ тиһэҥҥит, ол барыта түмүллэн, хомуллан оҥоһуллубут кинигэ. Онон, эһиэхэ олус махтанабын! Бары тумус туттар киһибит Наталья Владимировна дьикти ааттаах олус үчүгэй кинигэни бэлэмнээн таһаарда. Бу тыл умнууга хаалбыт буолан дуу, киһи хайдах эрэ соһуйа истэр.
Эһигини барыгытын, бииргэ үлэлээбит дьоммун-сэргэбин олус күндүтүк саныыбын. «Кырдьан олорон астына көрөр кинигэлэммиккин», -– диэн эҕэрдэлииллэр, онон барыгытыгар барҕа махтал.
Манна өссө биир «буруйдаах» киһи баар. Мин култуура миниистиринэн үлэлээн бүтэн барарбар, улахан уопуттаах үлэһиппит Изабелла Николаева тэрилтэ салайааччыларыттан барыларыттан ахтыылары хомуйбут уонна: «Туох барыта умнуллар. Онон, сылааһына эн үчүгэйдик үлэлээбитиҥ туһунан ахтыылары хомуйабыт» диэн улаханнык соһуппута. Онон ити ахтыылар, суруйуулар уһун сылларга сытан баран, сэттэ сылынан күн сирин көрдүлэр», -– диэн Изабелла Игнатьевнаҕа тус махталын биллэрдэ.
Оттон Владимир Тихонов култуура миниистирин дуоһунаһын хаалларан, атын үлэҕэ барарыгар: «Эһигини, култуура, ускуустуба эйгэтин дьонун кытары үлэлээбит, алтыспыт кэммэр киһи быһыытынан наһаа байдым, олоҕу ымпыктаан-чымпыктаан көрөргө элбэххэ үөрэнним -– күндү дьонум эһиэхэ махтанабын» -– диэн арахсыбытын туһунан  Саха Өрөспүүбүлүкэтин  норуодунай артыыһа Анатолий Николаев суруйбут.

Күүтүүлээх, кэтэһиилээх бэлиэ күнү бу кинигэни истиҥ иэйиинэн, тапталынан, махталынан хомуйан оҥорбут Наталья Михалева-Сайа иилээн-саҕалаан ыытта.
-«Киһи киэнэ кэрэмэһэ» диэн саха дьоно истиҥник кэрэхсиир, кинини билэллэринэн киэн туттар, астынар киһилэрин туһунан этээччилэр. Син элбэх ахтыы кинигэлэрин бэрийэн таһаардым, киһини үрдэ суох өрө тутар суруйуулары аахтым, ол тухары бу маннык хайҕал тыл арай салайааччы, тойон-хотун дьону дуйдуурга туттуллубутугар түбэспэтэҕим. «Киһи кэрэмэһэ» диэн истиҥник билинии үксүн айар үлэһиттэргэ, амарах санааны тарҕатааччыларга, кэрэни туругурдааччыларга, көмүскэл-харысхал буолар дьоҥҥо сыһыаннаах буолааччы», -– диэн кинигэ аатын тобулуу уонна кинигэ таһын хаартыскатын устуоруйатын сэһэргээтэ.
Кинигэни ааҕа олорон, Владимир Иванович улууһун өрөспүүбүлүкэҕэ ааттатар, үрдүккэ таһаарар туһугар олус элбэҕи үлэлээбитин сөҕө уонна махтана ааҕаҕын. Элбэхтэн биир эрэ холобуру ыллахха, манныгы ааҕаҕын:
«Сунтаары олоҥхо дойдута диирбитин утарар, ону ааһан олоҥхо туһугар айбыт-үлэлээбит да дьоммут суоҕун курдук саҥарааччылар баалларын, онно дьоһуннаахтык хардарар кинигэ таһаарыахха диэн этиилээх кэлбитэ. Онон «Олоҥхо өрөгөйө -– саха саргыта» диэн альбом-кинигэ күн сирин көрбүтэ. Ат туһунан «Алтан аарык тойуга» диэн документальнай киинэни оҥорбута. Онон Владимир Тихонов баһылыктыы олорон кэлэр кэскилгэ бэлэх оҥорбут биир сүдү үлэтэ -– Дьөһөгөй оҕотун маанылаах симэҕин уһаныы Саха сирин үрдүнэн тиллэрин көҕүлээһин эбит». Манна даҕатан эттэххэ, кинигэ таһыгар Дьөһөгөйү миинэн олороро бу  документальнай киинэни устарга анааан-минээн түспүт хаартыската эбит.

х х х

Кинигэ тутула олус сонун. Кэпсэнэр дьоруой олоҕо, үлэтэ-хамнаһа сиһилии сырдатыллыахтаааҕынан, Владимир Тихонов туһунан сэһэргээһин, биллэн турар, оҕо сааһыттан, төрөөбүт дойдута Уһун Күөлтэн «Күннээх биһик» диэн бастан саҕаланар. Салгыы кини олоҕун устун тэҥҥэ айаннаан иһэбит -– ааҕааччы «Эдэр саас куората», «Мэҥэҕэ сэргэх тыаллар», «Төрүт буор сылааһа», «Кэрэни түстэһэ», «Кэскили түстэһэ», «Дьылҕам бэлэҕэ» бастары арыйталаан ааҕан, Владимир Тихонов уонна кини көлүөнэтин, үөлээннээхтэрин, оччотооҕу олох ураты көстүүлэрин элбэҕи билэр.
Кинигэ биир сонун өрүтүнэн Наталья Михалева-Сайа кинигэ хас биирдии баһа саҕаланарыгар «Кэпсиэ эрэ…» рубриканан кинигэ «буруйдааҕын» кытары атах тэпсэн олорон сэһэргэһиитэ киирбитэ буолар. Суруналыыс дьоруойун туһунан өссө дириҥник, ааҕааччыга тиийэр, кэрэхсэтэр гына суруйар уонна ахтыыларга киирбэккэ хаалбыт түгэннэри сэһэргиир, ситэрэн-хоторон биэрэр туһугар соһуччу, омуннаах-оруннаах  да ыйытыылары биэрбит уонна толору харданы ылбыт. Онон, бу рубрикаҕа урут ханна да суруллубатах түгэннэр, билиниилэр, толкуйдар, анаарыылар ахтыылары ситэрэн-хоторон биэрбиттэр, бэйэтэ кэпсээбитинэн суруллубут буоланнар, чэпчэкитик ааҕыллаллар.
Ону сэргэ дьоруойу ойуулуур-дьүһүннүүр, кини туһунан быһаччы этэр тэҥнэбиллэр ахтыылар ааттарыгар тыктарыллаллар. Холобур, «Дьиннээх доҕор», «Күөх оту тосту үктээбэт», «Сүр баттыыр туох эрэ сүдү күүстээх», «Туспа суоллаах дириэктэр», «Айымньылаах үлэҕэ кынаттыыр салайааччы», «Инникини түстүүр салайааччы», «Киһи киэнэ килбиэннээҕэ», «Олоҥхо дойдутун чулуу уола», «Үтүө киһи биир тыллаах», «Судаарыстыба таһымнаах салайааччы», «Норуот миниистирэ», «Үрдүк култууралаах киһи» уо.д.а.

Көрсүһүүгэ кинигэни бэчээттээбит «Көмүөл» кинигэ кыһатын салайааччыта Борис Павлов-Кэм уонна таҥан оҥорбут Герта Рудых кэллилэр. Борис Павлов кинигэ хаачыстыбалаах буоларын туһугар уонча сыл бииргэ үлэлиир Новосибирскай типографиятыгар бэчээттээбиттэрин уонна Владимир Иванович эппит болдьоҕор күн сирин көрбүтүн бэлиэтээтэ.
«Сахаларга кинигэ таһаарыыта уонна интэриэс, атын эрэгийиэннэргэ тэҥнээтэххэ, барыларыттан үрдүк уонна биһиэхэ саамай элбэх кинигэ тахсар. Ити сахалар бэйэбит өйдөбүлбүтүттэн, философиябытыттан тахсар быһыылаах. «Күн сиригэр кэлбит киһи -– күндү» диэн өйдөбүл биһиэхэ дириҥник иҥэн сылдьар. Ол иһин, биирдиилээн киһи, нэһилиэк, улуус, аймахтар бары кинигэлэнэ сатыыллар. Ити норуот быһыытынан аристократическай култуурабыт быһылаах», -– диэн Владимир Тихонов киһи быһыытынан өйө-санаата, олоҕо суруллан хаалан, дьоҥҥо-норуокка тиийбититтэн үөрэрин туһунан эттэ.
Күндү, ытыктыыр киһилэрин уонна кинигэ туһунан сэһэргэһэ кэлбит дьон бары истиҥ-иһирэх тылларын анаатылар, Владимир Иванович ханнык да эйгэҕэ үлэлээтэр, киһи быһыытынан үтүө хаачыстыбаларын сүтэрбэтин, киниттэн олус элбэххэ үөрэниэххэ сөбүн уонна маннык үктэлгэ тахсыбытыгар дьиэ кэргэнэ улахан оруоллааҕын астына бэлиэтээтилэр.
Владимир Тихонов билигин Жатайдааҕы уу суолун техникумугар дириэктэринэн ананан үлэлии сылдьар. «Саха ыччата, саха дьоно уу суолун эйгэтигэр, бырамыысыланнаска тоҕо анньан киирэн үлэлииллэрин олохтоохтук тэрийбит киһи. Саха суола -– уу суола эмиэ буолуохтаах», -– диэн этиитэ элбэҕи эрэннэрэр.