Киһи олоҕо дуу, ыт олоҕо дуу?

Бэйдиэ сылдьар ыт кыһалҕата биһиги эрэ өрөспүүбүлүкэбитигэр буолбакка, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн сытыытык турар. Ыам ыйын 16 күнүгэр, Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттара 498 №-дээх «Кыылга амарах уонна эппиэтинэстээх сыһыан» туһунан сокуоҥҥа эбии уларытыылары киллэрэр сокуон бырайыага бастакы ааҕыыга көрдүлэр.

АСТРАХАНЬ УОБАЛАҺЫГАР БАЛАҺЫАННЬА ХАЙДАҔЫЙ?

Кыыллары көмүскээччи (зоозащитник) Илона Броневицкая 2020 сыллаахха Дьокуускайга кэлэн ыт тула боппуруоска “төгүрүк остуол­га” кыттан турар. Оччолорго Дьокуускайга бэйдиэ сылдьар ыттар үөрүнэн сүүрэ сылдьаллара, куорат кытыы уулуссаларыгар оҕону соҕотохтуу оскуо­лаҕа да ыытар сэрэхтээҕэ. Эһиилигэр Дьокуускай куорат ипподромугар бэ­й­­­диэ ыттар дьахтарга саба түһэн сиэбиттэрэ. Бу кэнниттэн Забайкальеҕа оскуолаттан иһэр оҕоҕо үөр ыт саба түһэн өлөрбүтэ. Маннык түгэннэр Башкортостаҥҥа, Астраханьҥа, Оренбурга тахсыталаабыттара. Сыл аайы оҕо сиэрти­бэлээх иэдээннэр тахсыталаан, быйыл бэйдиэ сылдьар ыт кыһалҕатыгар анал­лаах сокуон бырайыага Судаарыстыбаннай Дуумаҕа көрүлүннэ. Урут түһэн санатар буоллахха, Илона Броневицкая этэринэн, 498 №-дээх со­­куон үлэлиэҕиттэн бэйдиэ сылдьар ыттар дьоҥҥо саба түһүүлэрэ 16% аччаабыт. Кини элбэх бэйдиэ сылдьар ыттаах сиринэн Астраханскай уобалаһы ааттыыр. Кини сокуон хараҕынан хайдах сөптөөхтүк бэйдиэ сылдьар ыт кыһалҕатын быһаарарга мэтэдиичэс­кэй көмөнү билиһиннэрбит. Онуоха Астрахань уобалаһа кини көмөтүттэн аккаастаммыт. Кыылы көмүскээччилэр бэлиэ­тииллэринэн, сокуон сөптөөхтүк үлэлээтэҕинэ, бэйдиэ сылдьар ыт ахсаана үс сылынан аччыах­таах үһү. Ол эрээри, бары көрөрбүт курдук, сокуон олоххо киирэн үлэлиэҕиттэн би­­һиэхэ Саха сиригэр эрэ буол­бакка, Арассыыйа эрэгийиэннэригэр бу кыһалҕа сытыытык турбута.

ОТТОН БИҺИЭХЭ?

Судаарыстыбаннай Дуу­маҕа ыт кыһалҕатын сокуо­нун бырайыага көрүллүөр диэри ыты көмүскэһээччилэр социальнай ситимнэргэ киэҥ айдааны, элбэх кэпсэтиини таһаардылар. Ордук бу сокуо­­ну Москваҕа олорор ыты көмүскэһээччилэр утарсаллар. Биирдиилээн пикеттэри оҥороллор, петицияларга илии баттааһынын хому­йаллар. Билигин Москваҕа сыл ахсын 1,4 миллиард солкуобай ороскуоттанар. Оттон биһиэ­хэ, Саха сиригэр бэйдиэ сылдьар ыттары иитиигэ, аһатыыга сылга 38 мөл. солк. көрүллэр.

ЧИИПТЭММИТ ЫТ МАЙГЫТА УЛАРЫЙБАТ

Судаарыстыбаннай Дуума экологияҕа кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Кобылкин бэлиэтииринэн, сокуон быра­йыага эрэгийиэннэр былаастарыгар ыт кыһалҕатын бэ­­йэлэрэ быһаарар кыахтаналларыгар быраап биэрэр. Тоҕо диэтэххэ, Уһук Хоту, Уһук Илин, Сибиир оройуоннарыгар нэһилиэнньэ 30%-на олорор. Нэһилиэнньэлээх пууннар бэйэ-бэйэлэриттэн олус ыраахтар, онон бэйдиэ сылдьар ыттарга приют тутар уустуктардааҕын бэлиэтиир. Онон саҥа сокуон бырайыага эрэги­йиэннээҕи былаас уорганнарыгар ыт кыһалҕатын быһаарарга эбии быраап биэрэр кыахтанар диэн этэр кини. Маны сэргэ, дьиэ кыылын регистрациялааһыны булгуччулаах оҥорууну эрэгийиэннэр бэйэлэрэ дьаһайыахтарын сөп диэн бэлиэтиир. Судаарыстыбаннай Дуума аграрнай боппуруостарга кэмитиэтин чилиэнэ Сергей Лисовскай этэринэн, аттаммыт уонна чииптэммит ыттар майгылара уларыйан кэлбэт. Онон дьоҥҥо-сэргэҕэ кутталынан суоһуур, ытырыык ыттары «утутуу» (эвтаназия) федеральнай сокуоҥҥа киириэхтээх диэн этэр. Кини бэйдиэ сылдьар ыт кутталлаах дьиикэй кыылга тэҥнэһэр диир.

СОКУОН ҮЛЭЛИЭҔИТТЭН ЫТ САБА ТҮҺҮҮТЭ ӨССӨ ЭЛБЭЭБИТ

Астрахань уобалаһын Бырабыыталыстыбатын баһы­лыгын солбуйааччы Виктория Гурьянова бэлиэ­тииринэн, ыттарга приюттары тутууга элбэх харчы көрүллэр, ол эрээри олорор сирин усулуо­­буйатынан уонна килиимэтин уратытынан туох даҕаны кыаллыбат. Ол курдук 2020 cыл­лаахха 90 мөл. солк., 2021 cыллаахха 150 мөл. солк., быйыл 200 мөл. солк. былаан­наммытын иһитиннэрдэ. Бэйдиэ сылдьар ыттар дьоҥҥо саба түһүүлэрэ өссө элбээбит. Ааспыт сылга бу сыыппара 5692 тэҥнэспит. Приморскай кыраай бэрэстэ­биитэллэрэ бэ­­й­диэ сылдьар ыттары «утутуу» орос­куота кыратын бэлиэтээбиттэр. Ол курдук биир ыты утутуу суумата 4 тыһ. солк. буоллаҕына, ыты тутуу, вакцина­лааһын, аттааһын уонна иитии 23 700 солкуобайга тэҥнэһэр. Бу ­этиини Нижегородскай уобалас уонна Санкт-Петербург куорат бэрэстэбиитэллэрэ утарбыттар. Оттон биһиэхэ хайдаҕый? Тус бэйэм Дьокуускайдааҕы Очиченко уулуссаҕа баар «Помоги выжить» диэн ыты быстах кэмҥэ тутар пууҥҥа хаста даҕаны сырыттым. Билигин пууҥҥа 1300 кэриҥэ ыт иитиллэн турар. Тустаах үлэһиттэр барытын хому­йаллар, хааһы буһаран аһаталлар. Күннэтэ ыттарын сүтэрбит хаһаайыттар суксуруһаллар, барбах ыстараап төлөөбүтэ буолан ылан баран, ыттарын эмиэ бэйдиэ ыыталлар.

56 СУБЪЕКТ ӨЙӨӨТӨ

Дьон-сэргэ, оҕо аймах бэ­­йдиэ сылдьар ыттартан эмсэҕэлиэ суохтаах. Бастакы миэс­тэҕэ хаһан баҕарар киһи олоҕо турар. Ол курдук Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттара бастакы ааҕыытыгар сокуон бырайыагын ылыннылар. Бырайыак ааптардара бэлиэтииллэринэн, сокуоҥ­ҥа билиҥҥи ирдэбиллэр бэйдиэ сылдьар ыт кыһалҕатын быһаар­баттар. Дьэллик ыт ахсаа­на күнтэн күн ахсын көҕүрүөхтээҕэр элбии турар, оттон көрүллэр үп-харчы сөптөөх көрдөрүүнү ситиспэт. Өскөтүн кыһалҕаны билигин быһаарбатахха, дьон-сэргэ кыыллары бэйэлэрэ дьаһайан барыахтара диэтилэр. Ол курдук дьоҥҥо саба түһэр адьыр­ҕатыйбыт, хабыр майгы­лаах ыттары «утутар» ордук диэн бэлиэтииллэр. Уопсайа бу бырайыагы 56 субъект өйөөтө. Уларытыыны киллэриини арай түөрт су­­бъект утарда. Сорох дьокутааттар кыылга эппиэтинэстээх сыһыан туһунан сокуону ситэрэр наадатын ыйбыттар, олор истэригэр эрэги­йиэннэр салайааччыларыгар, оройуон баһылыктарыгар ирдэбили күүһүрдүү туһунан этиннилэр. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр кыһалҕаны быһаарар туох даҕаны миэрэни ылбатахтарын бэлиэтээтилэр. «Сиэрдээх Арассыыйа» фракцияттан Анатолий Грешневиков сокуон быра­йыагын утарда. «Тоҕо биһиги киһини буолбакка, кыылы накаастыыбыт» диэн ыйытыыны туруорда. Куоластааһыҥҥа уопсайа 77% дьокутаат кытынна. Мантан 70% сокуон быра­йыагын бастакы ааҕыытын өйөөтүлэр. Утары 7% куолас­таата. Куоластааһынтан 2% дьокутаат туттунна. Сокуон быра­йыагын бастакы ааҕыыга ылыннылар, аны икки ааҕыы хаалла. Онон эрэгийиэннэргэ эбии этиилэри киллэрэргэ бириэмэ бэриллэр. Бэлиэтээн суруйдахха, хас биирдии эрэгийиэн бэйэтин килиимэтин, олорор усулуобуйатын учуоттаан туран бэйдиэ сылдьар ыт кыһалҕатын быһаарар кыахтаныахтаах.