Киhи олоҕун тухары үөрэнэр

Быйыл Сахабыт сиригэр Үлэ сылыгар, Арассыыйа үрдүнэн биллэриллибит Учуутал уонна уһуйааччы сылларыгар анаммыт 2 испэктээги көрөн баран санаа атастаhан суруйабын.

Киhи окко түhэн оҕо буолан күн сирин көрүөҕүттэн, ийэ сир сайаҕас салгынын эҕирийиэҕиттэн күн күбэй ийэ, амарах аҕа сылаас тапталларынан бигэнэ улаатан, бастаан төрөппүт дьонун бүөбэйиттэн саҕалаан, кинилэр үөрэтэн-такайан оскуола боруогун атыллаан, учуутал истиҥ илиитигэр киирэн билиини-көрүүнү ылан олох сырдык аартыгар үктэнэр…
Хас биирдии киhи олох суолун тэлэригэр учуутал оруола суолталааҕын, тэҥнэммэт үрдүгүн өйдүүбүт. Ол да иhин кинилэри ис сүрэхтэн ытыгылыыбыт, кинилэргэ үйэлэргэ махтанабыт, cүгүрүйэбит.

Оннук сырдык түгэнинэн буоллулар Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академическай драматическай тыйаатырын сыанатыгар РФ норуодунай артыыhа, ССРС, РФ, СӨ судаарыстыбаннай бириэмийэлэрин лауреата, биллиилээх режиссёр А.С.Борисов туруорбут сүдү айымньыларыттан биирдэстэрэ, өлбөт-сүппэт У.Шекспир «Илиир хоруол» айымньыта.
Бу өрдөөҕүтэ туруоруллан араас дойдулар көрөөччүлэрин сыанабылын ылбыт, Малай тыйаатыр сыанатыгар көстүбүт испэктээк бу сырыыга Саха тыйаатырын чулуу артыыстарыттан биирдэстэригэр, РФ үтүөлээх, СӨ норуодунай артыыhыгар, ССРС, РФ судаарыстыбаннай бириэмийэлэрин уонна СӨ П.А Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэлэр лауреаттарыгар, САДТ биир сүдү артыыhыгар, уhуйааччы учуутал, Саха тыйаатырын мусуойун төрүттээччи, кэрэмэс киhиэхэ Ефим Николаевич Степановка анаммыта буолар. Киниэхэ араас сылларга үөрэммит, элбэх ахсааннаах артыыс буоларга уhуйуллубут талааннаах, инникигэ эрэли саҕар кэскиллээх үөрэнээччилэрин — артыыстар көрдөhүүлэринэн тэриллэн, бу күн Ефим Николаевич үөрэппит оҕолорун кытары бииргэ оонньооhуна  уонна кинилэр сүгүрүйүүлэринэн түмүктэммитэ көрбүтү эрэ кэрэхсэттэ, ис сүрэхтэн истиҥник тэриллибит үтүө түгэн сөхтөрдө.

Улуу Москва куоракка бииргэ үөрэммит доҕоро, Саха тыйаатырын аар саарга аатырдыбыт режиссёр Андрей Саввич Борисов ис сүрэхтэн долгуйан туран эппит этиитэ, истиҥ эҕэрдэтэ көрөөччүнү долгутуон долгутта.
Ефим Николаевичка бииргэ үлэлиир доҕотторо, үөрэппит оҕолоро — артыыстар, тоҕуоруhа мустубут көрөөччүлэр атахтарыгар туран өр кэмҥэ сүгүрүйэллэрин ытыс тыаhынан билиммиттэрэ кини олоҕун анаабыт тапталлаах тыйаатырыгар бэриниилээҕин, Саха норуота сүдү артыыска сүгүрүйүүтүн көрдөрдө.
Ефим Николаевич чахчы олоххо көстөр сэдэх талаан буоларын бигэргэттэ.
Бу учууталга анаммыт үтүө киэhэ Ефим Николаевичка уруй-айхал аналлаах түмүктэннэ. Дьэ, бу буолла Учууталга истиҥ таптал, сүдү махтал, сүгүрүйүү киэhэтэ…

ххх

Иккис үтүө түгэнинэн буолла: Саха судаарыстыбаннай Эстрада тыйаатырын сыанатыгар СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, САДТ режиссёра, элбэх араас бырааттыы дойдулар тыйаатырдарын ыҥырыыларынан ураты көрүүлээх испэктээктэри туруорааччы. киинэ уонна тыйаатыр режиссёра, Ефим Николаевичка артыыс буоларга уhуйуллубут үөрэнээччитэ Сергей Потапов туруорбут Ч. Айтматов «Маҥнайгы учуутал» испэктээк.
Бу улуу суруйааччы Ч. Айтматов сүдү айымньытын Эстрада тыйаатырын айар бөлөҕө тыыннаах муусуканан доҕуhуоллатан, аныгы көрүүгэ туруоруллубут айымньы сэбиэскэй былаас төрүттэммит 1922 с. буолар түгэни арыйар.
Киргизия кып кыра, үөрэх диэни билбэтэх аулугар маҥнайгы учуутал кэлиитэ, бастакы оскуоланы төрүттээhин, батталтан-хабалаттан босхолонуу, сырдыкка эрэли үөскэтэр саҥа олох саҕаланан, ыарахан олохтон босхолонуу уустук түгэнин көрдөрөр. Испэктээги Эстрада тыйаатырын эдэр артыыстара итэҕэтиилээхтик толордулар. Хас биирдии оруолу толорооччу уобараһрын чаҕылхайдык арыйда.
Бастаан хайдах эрэ таҥастара-саптара аныгылыыта харахха быраҕыллар, урукку бэйэтин кэмин көстүүтэ эбитэ буоллар ордук буолуо дуу диэн санаа улам-улам умнуллан, испэктээк ортотуттан артыыстар оруолларыгар киирэн оонньууллара ончу умуннарда.
Режиссёр туруорар ньымата билиҥҥи кэмҥэ сөп түбэhэн, 101 сыл аннараа өттүгэр буолбут олоҕу көрдөрүүгэ табыгастаах ньыманы таба тайаммытын итэҕэттэ.
Хас биирдии туттуу-хаптыы, муусука доҕуhуола, артыыс уобараhы арыйыыта барыта холбоhон, айымньы ис хоhоонун толору арыйда. Бу үксэ Эстрада тыйаатырын эдэр көлүөнэ артыыстара оонньуур, испэктээккэ оонньуурга анал үөрэҕи барбатах ырыаhыт артыыстар толоруулара буолара умнуллан, көрөөччү улам-улам ылларан, итэҕэйэн көрдө.
Бу испэктээккэ оонньообут артыыстартан оруолу кыайа-хото толорбут артыыстар: Учуутал оруолугар — Иван Константинов, Айталыына оҕо сааhа — Прасковья Варламова – Умсуура, Айталыына Ньургуновна — СӨ култууратын туйгуна Амгаяна, оскуола оҕолорун оонньообут: Санита Ай, Люси, Михаил Рожин, баай уолаттар: Николай Гоголев, Долун.
Кырдьаҕастар оруолларын бэркэ оонньоотулар: Caха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыската Варя Аманатова, СӨ култууратын туйгуна Анатолий Горохов. Өкүүчэ — СӨ үтүөлээх артыыската Ника, Григорий — Эрчим.
Үлэ, учуутал, уһуйааччы сылыгар турбут Ч. Айтматов биир сүдү айымньыта «Маҥнайгы учуутал» олус сөпкө талыллан турбутун бэлиэтээн туран көрөөччүлэри ыҥырыам этэ.
«Маҥнайгы учуутал» диэн бэртээхэй испэктээги көрө кэлэргитигэр, ордук оскуола учууталларын, үөрэнээччилэрин, устудьуоннары, эдэр ыччаты уонна бары тыйаатыры таптааччылары.
Сэбиэскэй былаас кэлэн батталга олорбут дьоҥҥо көҥүл олох кэлиитэ, батталтан босхолонон билиигэ-көрүүгэ тардыhыы, билиҥҥи сайдыылаах олоххо кэлбит олохпут төрүөтэ ойууланар айымньыны көрөн, устуоруйа хаамыытын, олох сайдыытын көрөргө-билэргэ, олоҕу сыаналыы үөрэнэргэ төhүү күүс буолуо этэ…
Саха академическай драматическай тыйаатырын уонна Эстрада судаарыстыбаннай тыйаатырын эдэр көлүөнэ артыыстара оонньуур, билигин кэккэлэhэ хаама сылдьар улуу режиссёрдарбыт туоруорбут айымньыларын көрүҥ-истиҥ, сыаналааҥ, биhирээҥ.
Үөрэххэ, билиигэ-көрүүгэ тардыhыҥ, үчүгэйи-кэрэни кэрэхсээҥ.
«Киhи үйэтин сааhын тухары үөрэнэр» диэн өбүгэлэрбит эппит этиилэрэ чахчы буоларын итэҕэйиҥ…

ххх

Түгэнинэн туhанан, Эстрада тыйаатырыгар билигин чаҕылхайдык айа-тута үлэлии сылдьар артыыска Амгаяна туhунан кылгастык кэпсээн ааhыам.
Амгаяна М.К.Аммосов аатынан Саха судаарыстыбаннай университетын саха филологиятын кафедратыгар ситиhиилээхтик үөрэнэн, култуура устуоруйатын уонна теориятын учууталын идэтин ылан, Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр (ол саҕана Өрөспүүбүлүкэтээҕи Норуот айымньытын дьиэтигэр) «Тойук» норуодунай ансаамбыл салайааччытынан 2002 сыллаахха үлэҕэ кэлбитэ. Ити сылтан ыла саха фольклорун жанрын бары көрүҥэр дэгиттэр, ырыаhыт кыыс айар үлэтэ саҕаламмыта.
Ол саҕана театральнай салаа иhинэн саҥа тэриллэр устуудьуйа-тыйаатыр бастакы артыыстарын иhигэр киирэн ситиhиилээхтик дьарыктаммыта. 2005 сылтан «Олоҥхо» тыйаатыр-устуудьуйа бөлөҕүнэн Скандинавия дойдуларынан биллиилээх модельер-дизайнер Августина Филиппова Чысхаана Санта- Клауска бастакы айаныгар, Кытай, Европа араас дойдуларынан, хотугулуу Африкаҕа ыытыллыбыт карнавалга, фольклор, ырыа норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээллэригэр айаннаhан, Гран-При, 1-ы истиэпэннээх лауреат буолар үөрүүлээх түгэннэри үллэстибитэ.
Устуудьуйаҕа дьарыктанар кэмигэр 2005 с. Эстрада тыйаатырыгар ыҥырыллан, күн бүгүҥҥэ диэри ситиhиилээхтик үлэлиир. Эстрада тыйаатырыгар бастаан СӨ норуодунай артыыhа В.С.Татаринов салайар «Иэхэй-чуохай» бөлөҕөр, онтон 2016 сылтан «Айархаан» бөлөххө (салайааччы СӨ үтүөлээх артыыската А.М.Дегтярева) күн бүгүнүгэр диэри үлэлии сылдьан, номнуо үтүмэн үгүс испэктээктэргэ оонньообутун көрөн сөҕөбүн.
Ол курдук: «Уйбаанчык» (режиссер Сергей Потапов (Маайыс), «Аршин маллаах» (реж. Сахая Бурнашева (хамначчыт)), «Мааппа» (реж. Амгалена Нотара (Мааппа)), «Киристэпиэл» (реж. Сергей Потапов (икки оруолга)), «Сүрэх тэбэрин тухары» (реж. Захар Никитин (Мария Ивановна)), «Маҥнайгы учуутал» (реж Сергей Потапов (Айталыына Ньургуновна)), «Үлэ үөһүгэр таптал» (реж. Татьяна Чаранская (статуправление үлэhитэ)), «Тыыҥҥын ылан тыыҥҥар холбоо» (реж. Сергей Потапов (Ньургуhун ийэтэ)), «Чудный костюм» (реж. Татьяна Чаранская (балетка)).
Өссө устудьуоннуур кэмигэр «СтудВесна — 99» кыайыылааҕа кыыс «Олоҥхо» тыйаатыр-устуудьуйаттан саҕалаан, билигин айар үлэ үөhүгэр сылдьар талааннаах артыыска айар үлэтин аартыгар үктэнэригэр сүбэ-ама, күүс- көмө буолбут дьоллоохпун.
Устуудьуйаҕа араас сылларга сылдьыбыт дэгиттэр талааннаах кыттыылаахтарбыттан биир саамай чаҕылхайдара, үлэhит үтүөтэ, эйэҕэс, элэккэй майгылаах Амгаяна артыыскаҕа уонна кини курдук айар үлэ үөhүгэр сылдьар эдэр көлүөнэ артыыстарга айар үлэҕит аартыктара алгыстаах буоллуннар, cитиhии аргыстаныҥ, чыпчааллары дабайан тапталлаах төрөөбүт Сахабыт сирэ сайдарын туhугар айымньылаах айар үлэнэн дьоллонуҥ диэн алгыыбын.
Ытыктабыллаах Саха тыйаатырын аксакал артыыhа Ефим Николаевич Степанов курдук ситиhиилээх айар үлэ аргыстанан, кини сааhыгар тиийэ дьон-норуот туhугар айымньылаахтык, айар талааҥҥытын, билиигитин-көрүүгүтүн кэлэр кэнчээри ыччакка тириэрдэ, айар үлэ үөhүгэр ситиhиилээх дьылҕаланыҥ!!!
Аҕам саастаах үлэhит үтүөтэ дьоҥҥо, учууталга сүгүрүйүөҕүн, кинилэри холобур оҥостон олоруоҕуҥ!
Саҥа талааннары таба көрөн өйүөҕүҥ.

Светлана ЛУКИНА, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ