Киһи олороругар табыгастаах эйгэлэр

Национальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ өрөспүүбүлүкэ куһаҕана суох көрдөрүүлээх. Ол курдук, Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка Саха сирэ национальнай бырайыактарга укпут үбүнэн бастакы миэстэни ылар.

Ордук “Уһун көхтөөх олох”, “Дьиэ кэргэн”, “Олоххо наадалаах инфраструктура” бырайыактары олоххо киллэрии тэтимнээхтик бара турар. Сорох хайысхаларга туруоруллубут көрдөрүүлэри таһынан толордо. Ол “Олоххо наадалаах инфраструктура” национальнай бырайыак көмөтүнэн дьиэни, суолу тутууга, олорор сири тупсаҕайдык оҥорууга, о. д.а. көстөр.

Хаарбах дьиэлэр оннуларыгар

Сыл саҕаланыаҕыттан Саха сиригэр 600 тыһ. кв.м иэннээх олорор дьиэ үлэҕэ киирдэ. Сыл бүтүүтэ бу көрдөрүүнү 690 тыһ. кв.м тиэрдэр сорук турар. Билигин эрэгийиэҥҥэ территорияны кэлим сайыннарыы (КРТ) 16 бырайыага үлэлиир. Бу 2021 сыллаахха саҕаламмыт мэхэньиисим олорор дьиэни уонна инфраструктураны тэҥинэн үлэҕэ киллэрэн, дьон олоҕор биллэр үчүгэй сабыдыалы оҥордо.

Тутууну тэҥинэн дьону хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү үлэтэ барар. Былаан быһыытынан 2026 сыл бүтүөр диэри 2017 сыл тохсунньу 1 күнүн кэнниттэн саахалланар туруктааҕынан биллэриллибит элбэх кыбартыыралаах 120 дьиэ дьоно көһөрүллүөхтээх. Манна РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин сорудаҕынан оҥоһуллубут киин куорат маастар-былаана сүрүн оруоллаах. Билигин Дьокуускайга “Спортивнай” уонна “Звезднай” түөлбэлэргэ хаарбах, саахалланар дьиэлэр оннуларыгар олорор дьиэлэр, оскуолалар, уһуйааннар, поликлиникалар, успуорт дьиэлэрэ, сынньанар сирдэр тутуллаллар. “Звезднай” саҥа дьиэлэригэр дьон олохсуйда, былырыын манна катоктаах Муус дыбарыас аһыллыбыта, чугас улахан оскуола баар. Уһуйаан да, поликлиника да тутуллуохтаах.

Быйыл куорат тупсаҕай эйгэтин оҥорууга Х Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурус чэрчитинэн УИФУо эрэгийиэннэригэр анаан IV куонкурус ыытыллыбыта. Манна кыайыылаахтар ахсааннарыгар киирбит Тиксии, Эдьигээн, Ленскэй, Бороҕон, Уус Маайа, Ытык Күөл, Чурапчы болуоссаттара, кытылларын үрдэ сотору кэминэн тупсаҕай көстүүлэнээри тураллар.

“Спортивнай” түөлбэҕэ 2017 сыл тохсунньу 1 күнүн кэнниттэн саахалланар туруктааҕынан биллэриллибит саамай элбэх хаарбах дьиэ баар. Билигин 11 дьиэ дьонун көһөрө сылдьаллар. Үлэ барыта куорат дьаһалтатын кытта ыкса барар. Ааспыт ый бүтүүтэ инженернэй инфраструктуратыгар анаан федеральнай киин 5,3 млрд. солк. тыырарга сөбүлэҥин биэрбитэ. “Онон 160 хаарбах дьиэни көтүрэр, ону таһынан уопсайа 329 тыһ. кв.м иэннээх 46 дьиэни тутар кыах көһүннэ”, — диэн Ил Дархан Айсен Николаев этэн турар. Онон сотору кэминэн манна туох баар инфраструктурата барыта баар 50‑ча дьиэлээх саҥа комплекс дьэндэйэн тахсыахтаах.

Хорук тымырдар субуллаллар

“Олоххо наадалаах инфраструктура” национальнай бырайыак үлэлээбитэ уонча ый туолла. Бу кэм иһигэр өрөспүүбүлүкэҕэ суолу саҥардыыга баһаам үлэ барда. Тырааныспар уонна суол хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр эппиттэринэн, өрөспүүбүлүкэ “Нам”, “Умнас”, “Өймөкөөн”, “Кэбээйи”, “Харбалаах”, “Бөтүҥ” трассаларыгар суол үөһээҥҥи араҥаларын оҥоруу толору түмүктэннэ. Барыта 109,4 килэмиэтир уһуннаах суол бэлэм буолбут.

Киин куоракка 14,65 км уһуннаах уулусса-суол ситимин үлэтэ түмүктэннэ. Ол иһигэр 2024 сыллаахха 5,84 км усталаах түөрт уулуссаҕа үлэ барбыта, бу туруоруллубут соруктан 39,9%-ны ылар. Билигин бары эбийиэккэ үлэ түмүктэннэ.

Суолу тутууну таһынан, саахалланар туруктаах күргэлэри чөлүгэр түһэриигэ тиһиктээх үлэ барар. 2025 сыллаахха Өлүөхүмэ улууһугар Улахан Черепаниха уонна Аччыгый Черепаниха үрэхтэри, Сунтаар улууһугар Улахан Харыйалаах үрэҕи туоруур уопсайа 225 погоннай миэтэрэлээх үс күргэ чөлүгэр түһэрилиннэ.

Ону таһынан, быйыл 20 тыһыынчаттан тахса нэһилиэнньэлээх Мииринэй, Ленскэй, Нерюнгри, Алдан уулуссалара оҥоһулуннулар. Ол курдук Мииринэйгэ, Нерюнгрига, Алдаҥҥа 9,34 км усталаах суол-уулусса ситимэ нуормаҕа эппиэттиир буолла.

Олорор сирбит тупсаҕай көстүүлээх буоларын туһугар

“Куорат тупсаҕай эйгэтин оҥоруу” федеральнай бырайыак “Олоххо наадалаах инфраструктура” национальнай бырайыакка киирэр. Манна уопсайа 634,3 мөл. солк. үбүлээһин көрүллэн турар, ол онтон федеральнай бүддьүөт үбэ — 583,6 мөл. солк.

Сэтинньи 12 күнүнээҕи туругунан, 13 тупсаҕай эбийиэк Алдан, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, Мииринэй, Нам, Өймөкөөн, Таатта улуустарыгар үлэҕэ киирбит. Ньурбаҕа Степан Васильев болуоссата (89% бүтэн эрэр), Бороҕоҥҥо Култуура, сынньалаҥ паарката (88%), Дьокуускайга “Ытык Сир” паарка (99%) бүтэллэрэ чугаһаабыт.

Соторутааҕыта СӨ бырабыыталыстыбатыгар буолбут мунньахха улахан болҕомто кыра куораттарга уонна историческай нэһилиэнньэлээх пууннарга куорат тупсаҕай эйгэтин оҥорууга Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкуруска кыайбыт бырайыактарга ууруллубута. Бу хайысхаҕа 314,1 мөл. солк. үп-харчы көрүллүбүт, ол онтон 300 мөл. солк. федеральнай бүддьүөттэн, 3,03 мөл. солк. — өрөспүүбүлүкэттэн, 11,1 мөл. солк. олохтоох бүддьүөттэн.

ДФО‑2 куонкурус кыайыылаахтара — Бүлүү куорат “Ыллыыр кумахтар” кытылын үрдүн, Орто Халыма Кыайыы болуоссатын курдук тупсаҕай эбийиэктэрин кэмигэр бүтэрбиттэрэ, оттон Мииринэйгэ, Нерюнгрига, Майаҕа бүтэрэллэрэ чугаһаабыт.

Тиксиигэ — Эйэ болуоссата

Быйыл куорат тупсаҕай эйгэтин оҥорууга Х Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурус чэрчитинэн УИФУо эрэгийиэннэригэр анаан IV куонкурус ыытыллыбыта. Манна Саха сирэ ситиһиилээхтик кыттан, уопсайа 420 мөл. солк. суумалаах сэттэ бырайыакка федеральнай үбүлээһин көрүллэрин ситиспитэ. Онон кыайыылаахтар ахсааннарыгар киирбит Тиксии, Эдьигээн, Ленскэй, Бороҕон, Уус Маайа, Ытык Күөл, Чурапчы болуоссаттара, кытылларын үрдэ сотору кэминэн тупсаҕай көстүүлэнээри тураллар.

Ол курдук, 2026–2027 сылларга Тиксиигэ Эйэ болуоссатын тупсаҕай оҥоруу саҕаланыаҕа. Манна 100 мөл. солк. граны сүүйэннэр, эбийиэк олоххо киирэр кыахтанна. Болуоссат бөһүөлэк ортотугар турарынан, дьон-сэргэ саамай тоҕуоруһар сирэ буолар. Аны Тиксии тымныы-тыаллаах, онон иһигэр ыскамыайкалардаах, үөһэттэн көрөр сирдээх, сценалаах, амфитыйаатырдаах, оҕо, спортивнай былаһааккалардаах сабыылаах павильон тутуллуохтаах. Болуоссат сүрүн киэргэлинэн Тиксии дьоруойдарыгар анаммыт мемориальнай комплекс буолуоҕа.

САНАА

Виктор Романов, СӨ тутууга миниистирэ:

— Өрөспүүбүлүкэҕэ кэтэх дьиэни тутуу тэтимнээхтик барар. Ол курдук, 428 тыһ. кв. м тахса кэтэх дьиэ тутулунна. Ону таһынан, дьон табыгастаах дьиэҕэ-уокка, тупсаҕай эйгэҕэ олорорун хааччыйар территорияны кэлим сайыннарыыны (КРТ) күүскэ киллэрэн эрэбит. 2030 сылга диэри Саха сиригэр 1,5 мөлүйүөнтэн тахса квадратнай миэтэрэлээх саҥа дьиэни үлэҕэ киллэрэр былааннаахпыт. Манна территорияны кэлим сайыннарыы (КРТ) сайдыы инструменынан эрэ буолбакка, дьиҥнээх локомотивынан буолуоҕа. Ону таһынан, 1 мөлүйүөн квадратнай миэтэрэлээх дьиэни тутар кыахтаах саҥа КРТ бырайыактара көрүүгэ сылдьаллар. КРТ мэхэньиисимэ өрөспүүбүлүкэҕэ тутуллар саҥа дьиэ 60–70%-нын хааччыйыаҕа.

ХААРТЫСКАҔА АНДРЕЙ СОРОКИН (ЯСИА) ТҮҺЭРИИТЭ