Ким баҕарар дьарыктаныан сөп

Кэлиҥҥи кэмҥэ Сахабыт сиригэр чуолаан Дьокуускай куоракка олохтоох мүөтү оҥорон атыылыыллара быдан элбээтэ. Бу саҥа киирэн эрэ ураты дьарыгынан ким баҕарар дьарыктаныан сөп эбит.  Ол туһунан Мэҥэ Хаҥалас Төхтүрүгэр тустаах  хаһаайыстыбаны үүннээн-тэһииннээн көрө сылдьар Николай Сапаев кэпсээтэ.

Оҕуруотум сиригэр

Хортуоппуйум аанньа үүммэт буолан, үс сыллааҕыта  саас сирбитигэр горчица ыспыппыт. Онон хортуоппуйу ити сыл олордубатахпыт. Горчица аҕы­йах кэм иһигэр үүнүү бөҕөтүн үүннэ, саһархай сибэккилэрэ ыраахтан саһаран көстөллөрө көрүөххэ үчүгэйэ сүрдээх.

От ыйын ортотун диэки сарсыарда атын оҕуруоттарбар уу кута сырыттахпына, арай туох эрэ бүтэҥи соҕустук биир кэм күүгүнүүр-дыыгыныыр. Туох айылаах буол­лаҕай диэн халлаан диэки, онтон тулабын көрөбүн, ыҥырыалар буолуо диэн түһээн да баттаппат буоллаҕым. Үүнэн ситэн аҕай турар горчица диэки хаамтым, доҕоттоор, тыһыынчанан ыҥырыа ыам кумаарын курдуктар. Горчица сибэккитигэр иһинэн-таһынан биир кэм дып-дыыгынас, көтө аҕай сылдьаллар. Олус соһуйдум. Ити курдук, үс сарсыарда кэлэн бардылар. Үөһэ көттөхтөрүнэ, хайдах эрэ киһи саллыах курдук, кыра хара былыкка майгынныыллар. Кимнээх эрэ ыҥырыалара сылдьаллара буо­луо диэн санаа, толкуй киирбэтэҕэ. Айылҕа киэннэрэ быһыылаахтар, дьэ эл­­биир да буолар эбиттэр дии санаабытым уонна суоһурҕанан  тикпэтэхтэригэр махтаммытым.

Төхтүргэ

Ааспыт нэдиэлэ бүтүүтүгэр Мэҥэ Хаҥалас улууһун Төхтүрүгэр мүөттээх ыҥырыаны иитиинэн дьарыктанар хаһаайыстыбаҕа СӨ
Ил Дарханыгар Туруктаах буолуу уонна бигэтик сайдыы сэбиэтин чилиэнэ Людмила Николаева салайааччылаах дэлэгээссийэ тахса сылдьан, быйылгы сезон үлэтин, инники өттүгэр туох соруктаахтарын кытта билистэ. Төхтүрдээҕи мүөттээх ыҥырыаны иитэр хаһаайыстыбаҕа Удмуртияттан анаан-минээн кэлэн, уопутун, үөрүйэҕин биэрэ сылдьар Николай Сапаев уонна олохтоох уолаттар Николай Заровняев, Николай Макаров үлэлииллэр.

Төхтүр үрдүк мырааныттан Өлүөнэ эбэ хочото ытыс­ка уурбуттуу нэлэһийэн көстөрө бу үчүгэйин, кырасыабайын. Олох ураты хартыына, ураты салгын… Өксөкүлээх Өлөксөй «Өрүс бэлэхтэрэ» диэн айымньытыгар этиллэринии, «…аҥаат-муҥаат арыылар…» киирэн бара тураллар.

Дьэ кырдьык, ийэ айылҕа бары өттүнэн маанылаабыт сиригэр-уотугар араас тэтэркэй сибэккилэринэн ­оһуор-симэх анньан турар мыраан көбүс-көнө хонуутугар ыҥырыа­лаах уйалар ыраахтан туртаһан ала-чуо көстөллөр. Мырааҥҥа эрэ тахсыбыт киһи ону чуолкай көрөр кыахтаах.

Тимир көлөлөрбүтүнэн Эргэ Төхтүрүнэн эргийэн аллараа түстүбүт. Мүөттээх ыҥырыалар уйаларыгар лаппа чугаһаатыбыт. Ол баран иһэн бааһынаҕа подсолнух өрө анньан тахсыбытын сэргии көрдүбүт, хойут ыспыт буоланнар, өссө да  сибэккилэнэ илик. Испэр тоҕо хойутаппыттара буолуой диэн санаан ыллым. Сотору ол эппиэ­тин билиэххит.

Ыҥырыалартан көмүскүүр анал таҥас-сап кэтэн уйаларга чугаһаатыбыт.  Этэн аһарбытым курдук, бу хаһаайыс­тыбаны үс Ньукулай – Николай Сапаев, Николай Заровняев, Николай Макаров үүннээн-тэһииннээн көрөллөр-истэллэр. Салайааччылара Николай Сапаев элбэх «бородууксуйаны» оҥоро сытар диэбит дьиэ кэргэн ыҥырыалар уйаларын  аһан көрдөртөөтө. Бастаан тэрилинэн буруолатар. Аттыбытыгар ыҥырыалар көтөн биир кэм дыыгынас­тар, бастаан утаа ити тигиэхтэрэ, бу тигиэхтэрэ диэн куттал­лаах курдуга. Хайдах эрэ аһара суоһурҕаммат курдуктарыттан, эрдийэн, куттал, сэрэхэди­йии ааһар эбит. Биир уйаҕа 15 тыһ. кэриҥэ ыҥырыа баар ээ. Ол барыта оргуйан турдаҕына, бэрдэ суох буолара чуолкай.

Николай Сапаев иһитиннэрбитинэн, быйыл бу Төхтүр аннынааҕы баазаларыгар 100 дьиэ кэргэни аҕалбыттар. Ыраахтан тиэйии-аҕалыы кэмигэр 20 тыһ. ийэ ууһа суох буолбут. Онон билигин 80 тыһ. ыҥырыа иитиллэн турар. Уолаттар билиҥҥи туругунан биэс сиргэ баазалаахтар. Ол курдук Мэҥэ Хаҥаласка, Аммаҕа,  Алдаҥҥа уонна Томпо улуустарыгар бааллар. Кинилэр эспэримиэн быһыытынан үлэлии сылдьаллар. Мүөттээх хонуулары көрдүүллэр. Ити этиллибит улуустартан бары өттүнэн сөп түбэһэр үчүгэй сири талыахтаахтар. Оннук сиргэ элбэх дьиэ кэргэни аҕалан уйа тутан иитэр сыаллаахтар. Саха сиригэр иккис сылларын үлэлии сылдьаллар. Былырыын санаабыттарын хоту барыта табыллыбатах. Сыыһалар-халтылар бааллара диир, олору анаалыс­таан ырытан баран, быйыл эмиэ аҕалан ииппиттэр. Киһи сыыһатыттан-халтытыттан үөрэниэхтээх, быйылгы түмүк  хайыы үйэ үчүгэй  өрүттэрин көрдөрөн эрэр диэн уолаттар санаалара бөҕөх.

Настаабынньык туһунан

Николай Сапаев ыраах Удмур­тия Өрөспүүбү­лүкэ­титтэн кэлэ сылдьар. Каркулинскай оройуоҥ­ҥа  төрөөбүт-үөскээбит.  Мүөт­тээх ыҥырыаны иитиинэн 17-с сылын дьарыктанар. Бу үтүө дьарыкка ийэтэ такайбыт-үөрэппит. Дьиэ кэргэҥҥэ ийэлэрэ аан бастакынан саҕалаабыт. Аҕата кэпсээбитинэн, кини аҕата, ол аата Николай эһээтэ, ыҥырыаны иитиинэн, мүөтү оҥоруунан эмиэ күүскэ дьарыктаммыт. Онон өбүгэлэрин дьарыгын утумнааччы буолар.  Удмуртияҕа  бу дьыаланан күүскэ дьарыктаналлар эбит. Ол курдук, ыҥырыаны көрүүгэ-истиигэ бары өттүнэн хааччыллан, сөптөөх баазаны тэринэн олороллор. 150-ча кэриҥэ ыҥырыа дьиэ кэргэнин  көрөллөр-истэллэр, мүөтү оҥороллор.

Үүнээйини үүннэрэн көмөлөһүү

Уйаларга баран иһэн аара сибэккилэнэ илик подсолнух бөҕө үүнэн турарын көрөн ааспыппыт.  Дьиҥэр, хойут олордоннор, сибэккилии илигэ. Бу тоҕотун Дьокуускайдааҕы Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун научнай үлэһитэ, тыа хаһаа­йыстыбатын билимин хандьыдаата Лена Пестерева: “Биһиги Мэҥэ Хаҥалас Төхтүрүгэр быйыл бэс ыйын 5-6-с күннэригэр сибэккилээх култуура 10 араас көрүҥүн олордубуппут. Мүөттээх култуураларга кии­рэллэр (медоноснай). Балартан саамай мүөттээхтэринэн  фацелия, донник буолаллар (саһархай сибэккилэрдээх диэн ыйан көрдөрөр). Барыта 15 гектардаах сиргэ ыспыппыт. Ону таһынан, 5 гектардаах сиргэ эбии подсолнухтары олордубуппут. Ону таһынан, горох, вика, рапс диэннэри ыспыппыт. Балар учаастак-учаастак аайы ыһыллан тураллар.

Тоҕо эбиэһи эбии ыстыбыт? Аҥаардас бэйэлэринэн эрэ ыспакка, бииргэ балаансалаан ыһаары, эбиэстээн биэрэбит. Кэлин бу сиилэскэ туһаныллар. Бастаан утаа эрдэ сибэккилииллэртэн фацелиялары, донниктары ыспыппыт. Пыльцаларын ыҥырыалар ылан туһаннахтара. Билигин  аны подсолнух иккис түһүмэҕинэн, ол эбэтэр  атырдьах ыйын 15 күнүн эргин сибэккилэниэ. Бу – сибэккилэнэр сезону уһатыы. Билигин эрдэ үүммүт сибэккилэр тохтууллар. Ол кэнниттэн атыттар үүнэн иһиэхтээхтэр”, – диэн быһааран биэрдэ.

Үс күн оҕуруоппар ыалдьыттаабыттар хантан кэлэн ааспыттарый? Эппиэтэ маннык:

Мүөттээх ыҥырыаны көрөөччү Николай Макаровка оҕуруоппар саһархайдыҥы дьэрэкээн сибэккилэрдээх горчицабар үс күн сарсыарда аайы ыалдьыттаан ааспыт ыҥырыалар тустарынан кэпсээбиппэр: «Ол аата, эн даачаҥ аттыгар ким эрэ ыҥырыалары көрөр-истэр эбит», – диэн буолуохтааҕын курдук быһааран кэбистэ.

Кэлин санаатахха, оннук буолуон сөп эбит.  «Сатал» түөлбэ аттыгар баар ыраахха диэри субуллар мыраан тэллэҕэр уонна үрдүгэр сибэккилээх сыһыы, хонуу элбэҕэ чуолкай. Аны туран, ити эргин хаһаайыстыбаҕа сири-­уоту арыандаҕа ылбыттара биллэр. Үс-түөрт сыллааҕыта мы­­рааҥҥа диэри тимир көлөнөн курдары тиийэр буоллахха, билигин оннук буолбатах. Сири-уоту ылан күрүөлэнэн, хааччахтанан кэбиспиттэригэр тиийэн уу муннугунан кэтиллиэххэ сөп.

«Сүбэлииргэ-амалыырга өрүү бэлэммин»

Николай Сапаев, настаабынньык, мүөттээх ыҥырыаны иитээччи:

– Саха сиригэр оҥоһуллар мүөт хаачыстыбата атын.  Маны килиимэти кытта сибээстиибин. Тыйыс килиимэттээх буолан, маннааҕы үүнээйилэр түргэнник үүнэн ситэ охсуохтарын наада. Ол иһин бу үүнээйилэр хаачыстыбалара эмиэ атын. Ол мүөккэ бэриллэр.  Аны онно температура оруолу ылар.

Манна оҥоһуллубут мүөтү үөрэтэ сылдьабыт. Быйыл бы­­лаан быһыытынан Германияҕа бэрэбиэркэҕэ ыытыах­таахпыт. Онон сотору кэминэн маннааҕы мүөт туох уратылааҕа, эмтээҕэ-томтооҕо, киһиэхэ туох көдьүүстээҕэ биллиэҕэ. Ону чуолкай билээри, биэс сиргэ бааза тэрийэн олоробут.

Интэриэһиргиир, дьарыктаныах баҕалаахтарга маастар-кылаастары төһө баҕарар биэриэхпин сөп. Хайдах-туох үлэ­лиирбитин, туох ураты ньыма баарын барытын быһааран кэп­сиэхпит. Саамай сүрүнэ, баҕа наада. Дьиҥэр, оннук айы­лаах уустук буолбатах, судургу. Бүгүҥҥү туругунан, икки киһини үөрэтэ сылдьабын. Биир бэйэм кимниин баҕарар бииргэ үлэ­лииргэ бэлэммин.

Олус барыстаах дьарык, ол эрээри, барытын ымпыгар-чымпыгар диэри үчүгэйдик билиллиэхтээх, ханнык үүнээйи ханнык сиргэ-уокка үчүгэйдик үүнэрин. Бастатан туран, иван-чай, донник, одуванчик, подсолнух олус  барсаллар.

“Ким баҕарар дьарыктаныан сөп”

Николай Макаров, мүөттээх тигээйини иитээччи, 5-с сылын дьарыктанар:

– Сайыҥҥы кэмҥэ дьарыктанарга бэрт диэн сыаналаатым. Биирдии уйаҕа (биир дьиэ кэргэҥҥэ) 15 тыһыынча кэриҥэ ыҥырыа баар. Мүөтү ылыы күнтэн-дьылтан олус тутулуктаах. Сайын бүтүүтэ биир уйаттан 10 киилэттэн саҕалаан 35 киилэҕэ диэри мүөтү ылыахха сөп. Ыам ыйыгар уйалара туруоруллар, бэс ыйын 21 күнүн эргин ыҥырыалар үлэлии тахсаллар. Бу күн туруутун кытта сыһыаннаах. Ол аата сезон саҕаламмытынан ааҕыллар. Атырдьах ыйын 20 күнүгэр диэри үлэлииллэр. Бу кэмнэргэ күн-дьыл туран биэриэн наада. Аһара ардыа суох­таах. Уйаттан мүөтү атырдьах ыйын бүтүүтүн эргин хомуйабыт.

Биир ийэлээх буолаллар, ону матка диэн ааттыыллар. Бу ийэ уйатын иһигэр олорон соҕотоҕун эрэ 15 тыһыынча ыҥырыаны салайар. Биир дьиэ кэргэн чилиэннэрэ тугу гыныахтаахтара, тугу  толоруохтаахтара  эрдэттэн биллэр. Ол курдук, чинчийээччилэр (разведчиктар), аһатааччылар, уйаны хому­йааччылар уо.д.а. бааллар. Кытаанах иерархия. Биир дьиэ кэргэн сыаната, ортотунан, 10 тыһ. солк курдук. Сакааска төһө баҕарар ыыталлар.

Александр Тарасов хаартыскаларга түһэриитэ