Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!

Аҕа дойду уоттаах сэриитигэр Улуу Кыайыы 80  сылынан Ем.Ярославскай түмэлигэр “Реликвии Великой Отечественной…” быыстапка буолла. Манна улуустар түмэллэрэ, “Саха сирэ” хаһыат түмэлэ, биирдиилээн дьон кыттыыны ыллылар. Барыта 500-тэн тахса мал баар.  

Быыстапкаҕа уонна хоһоон хомуурунньугун биһирэмигэр сылдьаары түмэлгэ элбэх киһи кэллэ. Ыалдьыттарга “Сахамедиа” холдинг генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Чокуур Гаврильев, “Саха сирэ” хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Александр Тарасов үлэ-хамнас, тэрээһин туһунан сырдаттылар. Эрэдээксийэ тэрийбит куонкуруһунан “Өйдүүбүт, махтанабыт, кэриэстиибит” хоһоон хомуурунньуга тахсыбытын бэлиэтээтилэр.

Быыстапкаҕа ыалдьыттар сэдэх хаартыскалары, альбому, кинигэлэри, о.д.а. көрүөхтэрэ.

“Өйдүүбүт, махтанабыт, кэриэстиибит”

Быыстапка иитинэн саҥа тахсыбыт хомуурунньук биһирэмэ буолла. Хас да хоһоону култуура кэллиэһин оҕолоро ааҕан иһитиннэрдилэр. Эстрада ырыаһыта Эрхаан «Эргиллиҥ, кыайыы көтөллөөх” диэн эрэдээксийэ бастакы хомуурунньугуттан биир хоһооҥҥо ырыаны толордо.

Салгыы хоһоон куонкуруһун кыайыылаахтарын эҕэрдэлээтилэр. Ульяна Босикова (Дьокуускай) бастаата. Туйаарыма Афанасьева (Үгүлээт, Бүлүү) иккис, Егор Ноговицын-Силис Дьөгүөр (Дьокуускай) үһүс бириистээх миэстэлэри ылан бэлэхтэри туттулар. Биһирэбил бириискэ Николай Нутчин (Өлүөхүмэ), оҕолорго кыайыылааҕынан Ярослав Степанов (Хатас, 5 кылаас үөрэнээччитэ) тахсыбыттар.

Өр сылларга агрономунан үлэлээбит Егор Ноговицын үөрүүтүн үллэһиннэ. Кини аҕата Егор Иванович Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, ийэтэ Акулина Семеновна сэрии сылларын кэмигэр бастакы тырахтарыыстартан биирдэстэрэ. Егор Егорович хоһооннору сэргиирин, бу күн оҕолор кини хоһоонуттан дьоҥҥо ааҕан иһитиннэрбиттэриттэн үөрбүтүн, долгуйбутун эттэ, махтанна.

Дуорааннаахтык. Үһүс төгүлүн

Ем.Ярославскай аатынан түмэл быыстапкалыыр салаатын сэбиэдиссэйэ Марианна Стручкова тэрээһин туһунан маннык сырдатта:

—“Реликвии Великой Отечественной…” быыстапка 2010 сыллаахха ытыктыыр дириэктэрбит Егор Шишигин этии киллэрэн саҕаламмыта. Кыайыы 65 сылыгар биллэриибитин истэн, көрөн дьоннор мал-сал аҕалан туттарбыттара. Уопсайа 35 киһи кыттыбыта. Хаартыскалар, докумуоннар, кинигэлэр көрдөрүүгэ туруоруллубуттара. Онтон Кыайыы 70 сылыгар, улуустарга бэтэрээннэр түмсүүлэрин кытары сибээстэһэн, кыттааччыларбыт элбээбиттэрэ. 2020 с. былааннаммыт быыстапка коронавирус дьаҥынан буолбатаҕа. Онон бу үһүс тэрээһиммит буолар. Манна “Саха сирэ” хаһыат уонна улуустар түмэллэрэ, биирдиилээн дьон, СӨ Аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин национальнай киинэ кытыннылар. Быыстапка сыл бүтүөр диэри турар, экспонаттар кэмиттэн-кэмигэр уларыйан, эбиллэн иһиэхтэрэ.

Аҕа дойду уоттаах сэриитигэр Улуу Кыайыы 80 сылынан Ем.Ярославскай түмэлигэр “Реликвии Великой Отечественной…”  быыстапка буолла. Манна улуустар түмэллэрэ, “Саха сирэ” хаһыат түмэлэ, биирдиилээн дьон кыттыыны ыллылар. Барыта 500-тэн тахса мал туруорулунна.

Үйэтитии үлэтэ

Быыстапкаҕа кыттарга хаһыат түмэлэ тирэх буолла. Дьоҕус түмэл 2016 сыллаахха тэриллибитэ. Оччолорго “Саха сирэ” хаһыат кылаабынай эрэдээктэрин солбуйааччылара И. И. Ксенофонтов уонна П. И. Попов бу үлэҕэ ылсыбыттара. Биир хоско хаһыат устуоруйатыттан саҕалаан кэпсиир, көрдөрөр истиэндэ баар буолбута.

Хаһыат түмэлин сүрүннээччи, суруналыыстыкаҕа В. В. Никифоров‑Күлүмнүүр аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Иван Ксенофонтов санаатын истиэҕиҥ:

— Сахалыы тылынан тахсар хаһыат устуоруйатыгар ураты суолу-ииһи хаалларбыт сытыы бөрүөлээх кырдьаҕас көлүөнэ суруналыыстар тустарынан түмэлбитигэр балачча матырыйааллаахпыт. Биллэрин курдук, Аҕа дойду уоттаах сэриитигэр суруналыыстар бөрүөлэрин ыстыыгынан солбуйбуттара, Ийэ дойдуларын көмүскээбиттэрэ. Биһиги кинилэр сырдык ааттарыгар сүгүрүйэр, үйэтитэр ытык иэстээхпит. Уоттаах сэрии толоонуттан тыыннаах ордон төрөөбүт дойдуларыгар эргиллибит суруналыыстар хаһыакка салгыы үлэлээбиттэрэ. Бу ытык дьоммут тустарынан хомуйан, көрдөөн, булан, бэлэмнээн сырдатарга кыһалынныбыт.

“Быыстапканы биһирээтибит”

Быыстапкаҕа ыалдьыттар сэдэх хаартыскалары, альбому, кинигэлэри, буойун суруналыыстар, үлэ, тыыл бэтэрээннэрин тустарынан ахтыылары, кинилэр илиинэн суруйууларын, туттубут малларын-салларын,  о. д.а. көрүөхтэрин сөп.

Быыстапка туһунан Екатерина Находкина маннык кэпсиир:

— Суруналыыс Федот Иванович Находкин — аҕабыт Гаврил Ксенофонтович бииргэ төрөөбүт убайын уола. Аҕа дойду сэриитигэр аҕабыт, бырааттара Василий Ксенофонтович, Федот Иванович биир кэмҥэ ыҥырыллан барбыттар. Федот Иванович ол кэмҥэ Уус Тааттаҕа учууталлыы сылдьыбыт. Ону тэҥэ, Чурапчыга педучилищеҕа кэтэхтэн үөрэммит. Фроҥҥа барыаҕыттан дьонугар сурук суруйа сылдьыбыт. 

Биһиги Тааттаттан кэллэхпитинэ, куоракка кинилэргэ түһэр этибит. Үөрэ-көтө көрсөрө, үөрэхтээх дьон буоларбытыгар баҕарара. Биһиги барыбыт туспутугар наһаа кыһаллара. Федот Иванович төрөөбүтэ сүүс сылыгар аймахтар түмсэн, күүспүтүн холбоон “Учуутал. Буойун. Суруналыыс” диэн кинигэ таһаарбыппыт, 2019 сыллаахха.

Онтон бу быыстапканы истээт, бойобуой наҕараадаларын, илдьэ сылдьыбыт биноклун ыыппыппыт көрдөрүүгэ туруоруллубуттар. Ону көрөн наһаа үөрдүбүт. Быыстапканы биһирээтибит. Кэнчээри ыччакка туһалаах быыстапка. 

Манна сыһыары тутан кылгастык сырдаттахха, Федот Иванович Находкин — саха биир талааннаах, кырдьаҕас көлүөнэ суруналыыстарын бэрэстэбиитэлэ. Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа. Сэрии кэнниттэн олоҕун бүтүннүү бэчээт, суруналыыстыка эйгэтигэр анаабыт. Тааттаҕа “Коммунист”, Эдьигээҥҥэ “Коммунизм уоттара” хаһыаттар эппиэттиир сэкирэтээрдэринэн, Усуйаанаҕа “Заря коммунизма”, Горнайга “Үлэ күүһэ” хаһыаттар эрэдээктэрдэринэн үлэлээбит. Кэлин “Кыым” хаһыат тыа хаһаайыстыбатын отделыгар кэрэспэдьиэннээбит.

Сүгүрүйэбит ытык дьоммутугар!

Холбоһуктаах быыстапкаҕа хаһыат түмэлин матырыйаалларыттан саха суруналыыстыкатын саарыннарын туһунан элбэҕи билиэххэ-көрүөххэ сөп.

Ол курдук, социология билимин салаатын төрүттээбит учуонай, Ийэ дойдутун көҥүлүн көмүскээбит хорсун буойун И. А. Аргунов; сэриигэ 1941 сыллаахха ыҥырыллыбыт, олоҕун суруналыыстыкаҕа анаабыт Г. Г. Нынныров; сахалыы тыллаах бэчээт 100‑тэн тахса сыллаах устуоруйатыгар бэлиэ суолу-ииһи хаалларбыт фото-суруналыыс Е. Н. Порядин; хорсун буойун А. Е. Петров; уоттаах сэриини ортотунан ааспыт Н. Г. Васильев; урусхалламмыт Рейхстаг истиэнэтигэр “Биһиги эмиэ баарбыт: Саха сириттэн Донской Ф. С., Чувашияттан Коннов Ф. Ф.” диэн бэлиэни суруйан хаалларбыт Ф. С. Донской, уо. д.а. тустарынан көрүөххэ сөп. Манна быыстапка ис хоһоонун СӨ норуодунай суруйааччыта, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, П.А.Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Духуобунас академиятын бочуоттаах академига, поэт, прозаил, литературнай кириитик, тылбаасчыт Семен Попов — Сэмэн Тумат, саха суруналыыстыкатын бэтэрээнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, 2001-2008 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруналыыстарын сойууһун салайбыт Иван Борисов, «Саха сирэ» хаһыат түмэлин сүрүннээччи, суруналыыстыкаҕа В. В. Никифоров‑Күлүмнүүр аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Иван Ксенофонтов хаһыакка үлэлээбит буойун суруналыыстар тустарынан сиһилии сырдаталыылара ситэрэн-хоторон биэрэр. Маны сэргэ, «Саха» НКИХ урут устубут видеоларынан көмөлөстө. Бу устуулары ыалдьыттар түмэлгэ тиийэн көрүөхтэрин сөп.

                                                                                               *  *  *

Түгэнинэн туһанан тэрээһиммитин мэлдьи өйүүр култуура кэллиэһин кэлэктиибигэр, кинигэлэринэн, рукопиһынан көмөлөспүт РНА СС Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар проблемаларын институтугар, «Саха» НКИХ, уо. д.а. махтанабыт.

Тэрээһин түгэниттэн манна көрүөххэ сөп.

Сардаана Баснаева

Саргын Скрябин (СИА), Екатерина Находкина, Аграфена Афанасьева, Марианна Стручкова хаартыскаларга түһэриилэрэ.

Евгений Петров видеоҕа устуута.