Кини олоҕу таптыыра (бүгүн Варя Потапова төрөөбүт күнэ)

Саха бастакы поэтессата Варвара Потапова туһунан сонун суруйуулар бэчээккэ тахсаллар, киниэхэ анаан хомоҕой хоһооннор суруллаллар, бүтүн кинигэлэр күн сирин көрөллөр. 

Бүгүн, ыам ыйын 13 күнүгэр, Варвара Потапова төрөөбүт күнүгэр СӨ норуодунай суруйааччыта Наталья Михалева-Сайа уонна  суруйааччы, Казахстан “Алаш” литературнай бириэмийэтин, П.Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Николай Винокуров-Урсун ахтыытын билиһиннэрэбит:

                       Варвара ПОТАПОВАҔА

“Ньургуһун кэриэтэ бастакы

Сыгынньах кырдьыгы кытары

Хоһоонноох толооҥҥо тыллыбыт,

Уһуктуу дүҥүрүн охсубут

Удаҕан дьылҕалыын ураты —

Ааттаннын кимтэн да инники!

Кутурҕан диэн тылтан туттунар,

Курустук ыллыыртан куттанар,

Эргиччи эйэ-дьол туһунан

Эйээрэ туойарыҥ ирдэнэр

Эйэлээх күөх халлаан анныгар

Эҥинэ кэмнэрбит ааспыттар.

Күрүөлээх көҥүлбүт иһигэр

Истигэн нэс аттыы көлүллэр

Уус тылбыт даҕаны устунан

Уруйга-айхалга суураллар

Өҥө суох кустугун күөнүгэр

Өлбөөркөй сылларбыт сүппүттэр…

Эмискэ… хотугу куораппыт

Тоҥ буорун тобулан тахсыбыт

«Кутурҕан» диэн ааттаах Ньургуһун

Хоҥкунуур иччилээх хомуһун

Илбистээх тылыттан соһуйбут

Үс саха сүрэҕэ долгуйбут.

Сүрэхтэр дьиҥнээҕи билэллэр,

Ол иһин ытыыллар, ыллыыллар,

Иэйиилээх биир тылга эрэнэн

Иккистээн битиргии тэбэллэр,

Дьыбары үтэйэн, дьылҕалар

Күн диэки талаһан бараллар…

Ньургуһун кэриэтэ бастакы

Сыгынньах кырдьыгы кытары

Хоһоонноох толооҥҥо тыллыбыт,

Уһуктуу дүҥүрүн охсубут

Удаҕан дьылҕалыын ураты —

Ааттаннын кимтэн да инники!

Хас биирдии Моцартка — Сальери!

Оччоттон баччааҥҥа диэри…

Эмискэ тостубут хомус

Хоруобун үрдүгэр күлүк

Билигин да турар курдук,

Хотуурун сытыылыыр курдук…”

Сайа

Кини олоҕу таптыыра

-Мин куорат 2 №-дээх оскуолатын 1966 с. бүтэрэн баран, ыалдьаммын биир сыл эмтэнэргэ күһэллибитим.  «Красная Якутия» диэн санаторийынан, Хотугу Кавказка баар «Теберда»  куруордунан эмтэнэн,  1967 с. күһүнүгэр СГУ саха салаатыгар  туттарсан киирбитим.  Ыалдьыбатаҕым буоллар, оруобуна Варвара Потаповалаах  куурустарыгар түбэһиэ эбиппин.

Варвараны аан бастаан Е.П.Шестаков-Эрчимэн салайар  «Сэргэлээх уоттара» литературнай түмсүүгэ көрбүтүм.  Хатыҥыр, кылгас баттахтаах,  уол оҕолуу хамсаныылаах, эгилитэ-бугулута суох  туруору саҥарар үгэстээх кыыс ураты   истииллээх хоһооннорун эмиэ да эҥээритэн, эмиэ да быһыта баттаабыттыы эрчимнээхтик ааҕан, болҕомтобун тута тардыбыта.  Оччотооҕу рифманы эккирэтэн,  сюжеттаах эрэ хоһооннору суруйар дьонтон  биһигиттэн адьас туспа буочардааҕа.  Ону, мин өйдүүрбүнэн,  соччо өйдүүр,  өйүүр киһи түмсүүтэ суоҕун кэриэтэ этэ.  Бэл, айылҕаттан айдарыылаах   кириитик, эстет салайааччыбыт  Егор Петрович   даҕаны  «суггестивнай» лиирикэ диэн уустуктук ааттыыра,  хайҕал тыллары оччо эппэт этэ.

Биирдэ биһиги түмсүүбүтүгэр Моисей Ефимов, билигин норуодунай поэт буолбут киһи уонна биллиилээх поэттар Иван Федосеев, Иннокентий Артамонов  ыалдьыттаабыттара.  Хоһооннорбутун аахтаран истибиттэрэ, ырыппыттара, санааларын үллэстибиттэрэ. Онно Моисей Ефимов эппитэ:

-Варвара Потапова  хоһооннорун сэҥээрэ иһиттим.  Ол гынан баран кини эрийэ-буруйа этиилэрин  ылан кэбиһэрэ эбитэ буоллар, хоһооно тупсуо эбит.

Онуоха мин, оччолорго түмсүү старостата, хаһыатын редактора, оҕо киһи, утарбытым:

—Расул Гамзатов «Мой Дагестан»  диэн айымньытыгар аҕатын Гамзат Цадаса  туһунан этэр дии. Кини бууркатын, папаахатын устан кэбиһэрэ эбитэ буоллар, Гамзат Цадаса буолуо суоҕа этэ. Онуоха дылы, Варвара эрийэ-буруйа этиилэрин ылан кэбистэхххэ, Варвара Потапова буолуо суоҕа!”

Күндү ыалдьыттарбыт итини төһө ылыммыттара эбитэ буолла? Ол эрээри «Сэргэлээх уоттара» диэн сэргэх түмсүү баар эбит диэн, бука, эппиттэрэ эбитэ буолуо -– сотору биһигини Саха телевидениетыгар устубуттара, көрдөрбүттэрэ.  Онно Варвара Потапова баара.  Сотуллан хаалбатах буоллаҕына,  кини уонна биһиги оччотооҕу сэбэрэбит үйэтитилиннэҕэ.

Варя мөлтөҕү кылаадьылыыры букатын сөбүлээбэтэ, мөлтөх хоһоон (кэпсээн, драма)  диэн быһаччы этэрэ. Оттон бэйэтин кириитикэлиири, быһыыта, ыараханнык ылынара,  хардарсарыгар арыт ытамньыйан, куолаһа титирэстээн ылара.  Оччоҕо кини олус уйан, нарын дууһалааҕын өйдүүрбүт.  Кэлин «Күннээх халлаан»  кинигэтигэр киирбит хоһоонноро”  оччолорго, ол да иннинэ суруллубут быһыылаахтара.

Кини хоһоонноро «Сэргэлээх уоттара»  истиэнэ хаһыатыгар уонна университет, арыый кэлин республика хаһыаттарыгар   бэчээттэнэллэрэ.  Ол саҕана биһиги бастыҥ поэттарбыт В.Потапова, И.Левин этилэр.

Түмсүүгэ саҥа хоһооннору ырытыыга Варяны мин үксүгэр өйүүрүм. Ол иһин миэхэ махтанар буолара, хайдах эрэ ураты сыһыаннааҕа, ардыгар торуттара даҕаны. Ол курдук биирдэ Сэргэлээххэ уопсайбар тиийбиппэр бөппүрүөскэ уобуулаах, биллэрдик «чэпчээн» турара. Ону, оччолорго омнуолуу көрөр, онно-манна умньана илик киһи, сөбүлээбэтэхтии өтөрү этэр киһи буоллум. Варя: «Эн инньэ дии саныыгын дуо?” -– диэн ытамньыйа түһээт, хоһугар киирэн хаалбыта. Аны биирдэ «Сэргэлээх уоттарыгар» сылдьан баран, кинини атаарардыы проспегынан баран испиппит. Варя эмискэ тохтуу түһэн: «Коля, эн… Миигин атаарыма!» – диэбитэ уонан түргэн үлүгэрдик  Сэргэлээҕин диэки соҕотоҕун хаама турбута. Мин соһуйан мах бэрдэрбитим, кэнниттэн батыһа көрбүтүм. Бэйэм олорор Сайсарым диэки аргыый           салаллыбытым. Тоҕо кини итинник эппитин билигин да билбэппин.

Варя хоһооннорун сөбүлүүрүм. Өйбөр ордук  ханнык эрэ тыа кулуубугар көрбүт маҥан дьахтарын туһунан хоһооно олорон хаалбыт. Уонна:

“Билигин

Историктары билиммэппин.

Кинилэр боруостуу иликтэр

Дьоһуннаах бу ааттарын…” —

диэбитин олох умнубаппын. Ити этиитэ кэлин сылларга историянан үлүһүйэрбэр тирэх буоллулар диэхпин сөп. Кини Алампалыы муҥатыйан, муҥун-таҥын суруйуута оччолорго үгүстэргэ  сөбүлэппэт этэ. Санаа түһүүтүн ырыаһыта -– Кутурҕан Куо  -– диэн ааттыыллара. Кини букатын оҕо сылдьан олоххо уустук түгэннэри көрсүбүт быһыылааҕа. Ол хоһоонноруттан өтөн тахсара.  Ол гынан баран Варяны  санаа түһүүлээх поэттар ахсааннарыгар  урут да, эгэтин билигин, мин киллэрбэтэҕим, киллэрбэппин.  Хата төттөрүтүн,  олох аһыы амтанын эрдэ да амсайдар, олоҕу таптыыр хоһооннору хото суруйбута  диэн ааҕабын. Ону туоһулаабат дуо «Күннээх халлаан» уонна «Үчүгэйиэн бу сиргэ» диэн кинигэлэрэ?

«Эдэр коммунист» хаһыакка  үлэлии сылдьар кэмигэр хаһыа да буолан эбиэт эрэ иннинэ редакцияҕа кутулла түспүппүт. Үлэһиттэр эбиэттии барбыттар. Арай Варя соҕотоҕун, хас да олоппостору холбоон баран, сынньана сытар эбит. Биһиги киирбиппитигэр олоро түстэ. «Һуу-һаа» буолан ыйыттыбыт. Онуоха:

-Аһаабыт киһи… диэтэ Варя сэниэтэ суох куолаһынан. «Тыый, бу остолобуойдаан иһэбит, тахсан аһыаҕыҥ», -– диэн ыҥырдыбыт. Редакция оччолорго Толстой уулуссатын 20 нүөмэрдээх дьиэтигэр этэ. Кэккэлэһэ 1 №-дээх остолобуой баара. Тахсан пиэрибэй, торуой ылан, кэпсэтэ-кэпсэтэ аһаатыбыт, Варя баһыыбалаан, махтанан хаалла.

Үлэһит буолан да баран, арыт итинник быстаран ылар эбит этэ Варя барахсан…

Кинигэ издательствотыгар кылаабынай редактордыы олорон кини  хоһооннорун нууччалыы тылбааһын таһаарар баҕалааҕым. Убайын кытта хаста да кэпсэтэ сылдьыбытым.

Кини Василий Саввиҥҥа кэргэн тахсыбытын кэннэ соччо алтыспатахпыт. Ханна эмэ көрсөн, дорооболоһон, кэпсэтэ түһэн эрэ ааһар этибит.

Устудьуоннуур кэрэ сылларбар «Сэргэлээх уоттара» түмсүүгэ түөрт сыл бииргэ дьарыктаммыт, элбэхтик алтыспыт киһим буолар Варя Потапова.  Бу кылгас ахтыыга барыта киирбэтэ буолан баран, Варя киһи уонна поэт быһыытынан мөссүөнэ ханныктык эмэтик көстөн ааспыт эбит буоллаҕына -– сыалбын ситтэҕим дии саныам. Варяны сороҕор баһааҕырдар тыллартан, бэйэбин үөхтэрбит курдук, өһүргэнэбин. Кини уратылаах уйулҕатын, кэмигэр өйдөммөтөх айар үлэтин кэлиҥҥи сыллар, сорох ырытыылар дьэҥкэрдэн таһаардылар. Олортон Гуннара Потапова «Варвара Потапова айар үлэтэ» (Ньурба, 1996 с.), скульптор Василий Бочкарев ахтыытын чорбото саныыбын. Кини поэзиятын  дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдиигэ СӨ норуодунай артыыската Зоя Багынанова үтүөлээх-өҥөлөөх. Варвара Потапова оччолорго соҕотоҕо. Ураты поэт уонна кыыс-дьахтар поэттар бэриэччиттэрин да быһыытынан кини аата ааттана туруо!

Николай Егорович Винокуров-Урсун, поэт, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ.

(Евдокия Поликарпова, Варвара Окорокова 2021 с. таһаарбыт  «Мин кэлэр үйэлэргэ кэриэс киһибин» кинигэлэрин 2-с кинигэтиттэн)