Кини  уордьана

Биллиилээх суруйааччы, суруналыыс, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, танкист, Албан аат III истиэпэннээх уордьан, бойобуой мэтээллэр кавалердара Семен Осипович Никифоров 1971 сыллаахха суруйбут кэпсээнэ кылгатыллан бэчээттэннэ.

Бүөтүр оҕонньор сыбаайбаттан кэлээт, ампаарыгар тахсан, оронун утуйардыы оҥостон сытта. Хамсатыгар мохуорканы толору симэн баран, аа-дьуо тардан унаарытта. Оҕонньор хам-хаадьаа соҕотохсуйдаҕына, тулуйбат-тэһийбэт түгэнэ кэллэҕинэ, табах тарда-тарда маннык сытарын сөбүлээччи. Оччоҕо өйө-санаата дьэҥкэрэр, өйүгэр олоҕун араас кэрдиис кэмнэрин эҥин-эгэлгэ хартыыналара элэҥнэһэн тиийэн кэлэллэр.

Ампаар истиэнэтин быыһынан таһырдьаттан түптэ буруотун хабархай сыта кэлэр. Бэрт чуумпу, наҕыл киэһэ. Арай ыраах, дэриэбинэ арҕаа уһугар, оһуокай ньиргиэрдээх ырыата дуораһыйан иһиллэр. Ити сыбаайба дьонун көрө-нара. Сыбаайба… Көстөкүүн баара буоллар… Суох, кэбис, итинник саныыр сатаммат. Олоххо араас үөйбэтэх-ахтыбатах түбэлтэлэр үгүстүк буолаллар эбээт. Баҕар, кини Көстөкүүнэ да олох дириҥ далайыттан эмискэ… күөрэс гына түһүөн сөп. Оҕонньорго «хара суруга» кэлбэтэҕэ ээ.

Уолчаана, Костята, тыа оскуолатыгар үөрэнэр эрдэҕиттэн суруйар идэлээҕэ, «Эдэр бассабыык» уонна «Бэлэм буол» хаһыаттарга уонтан тахса хоһоону бэчээттэппитэ. Дьокуускайга педучилищены бүтэрэн, тахсан нэһилиэгэр биир сыл учууталлыы сырыттаҕына сэрии буолбута. Костя педучилищеҕа бииргэ үөрэммит кыыһын Еляны кытта биир оскуолаҕа түбэһэн хаалбыта. Уоллаах кыыс үөрэнэ сылдьан көннөрү табаарыстыы эрэ этилэр. Ол бэйэлэрэ үлэлии сылдьан улам чугасыһан, доҕордоһон хаалбыттара, кэлин ол сыһыаннара ураты уустугурбута. Уол сааскы эксээмэннэр саҕаланаары турдахтарына кыыска тапталын биллэрбитэ. Еля да Костяны дьиҥнээхтик таптаабыта.

– Эһээ, турууй… – диэбитинэн уончалаах Галя кыыс ампаар аанын тэлэйэ баттаата. Таһырдьаттан күн уота сандаара түстэ. – Сбор сибилигин буолар, – Галя, субу барарга бэлэмин көрдөрөн, хаалтыһын уонна баттаҕын өрүммүт хоппуруон лиэнтэтин туппахтанна.

Эдэр дьон сайыҥҥы үлэ-хамнас бүтүүтэ, үөрэх саҥа дьыла саҕаланыыта холбоһорго сүбэлэспиттэрэ. Онтон… эмискэ сэрии буола охсубута. Костя аармыйаҕа барарга бэбиэскэ туппута. Кини ол киэһэ эдьиийигэр Арыппыанаҕа, аҕатын балтыгар: «Бу киэһэ эттэ буһар, туохта эмэ астаа, ыалдьыттанабын», — диэбитэ.

Киэһэ Бүөтүр оҕонньор уола учуутал кыыһы батыһыннаран кэлбитигэр, иһигэр эмиэ да үөрэ, эмиэ да мунчаара-хомойо санаабыта. Ол кистэлэҥэ, кини бэйэтэ өйдүүрүнэн, манныга: бастакытынан, омос өйдөөһүҥҥэ оҕото кэргэннэнэр чинчилэммитэ үчүгэй; иккиһэ, ыарахана, күн сарсын аармыйаҕа, өссө сэриигэ, бараары олороро эмиэ да олус мунчаарыылаах этэ. Ол кини сэрииттэн төһө кэминэн кыайан-хотон эргийиэҕэй?.. Хайа итиэннэ кыыс кэтэһэр дуо?..

Костя аһыы олорон аҕатын санаатын таба таайбыттыы: «Сэрии сотору бүтүөҕэ. Аармыйаттан кэллэрбин эрэ, Елялыын холбоһуохпут диэн кэпсэттибит», — диэбитэ.

Бүөтүр олорбохтуу түһэн баран: «Еля кэтэһэр буоллаҕына, сөп буоллаҕа…» — диэбитэ. Уоллаах кыыс сирэй-сирэйдэрин көрсөн, мичээрдэһэн кэбиспиттэрэ.

Сэрии бастакы кытаанах, курас сыла ааспыта. Костя аҕатыгар уонна Еляҕа сотору-сотору суруйа турбута. Кини Москва анныгар чэпчэкитик бааһыран ый аҥаарын кэриҥэ госпитальга сыппытын туһунан биллэрбитэ. Онтон… 1943 сыллаах сайын, Орловскай-Курскай Тоҕойдооҕу кыргыһыы кэмигэр, аптамаатчыктар роталарын хамандыыра лейтенант Прокопьев Константин Петрович сураҕа суох сүтэн хаалбытын туһунан хомолтолоох биллэрии кэлбитэ. Ол кэнниттэн Бүөтүр баттаҕа эмискэ улаханнык маҥхайбыта, санна эбии нүксүйбүтэ.

Кини, төһө да ыар санааҕа ыга ыллардар, үлэлээбитин курдук үлэлии-хамсыы сылдьыбыта. Күн тура-тура түөрт көлөнөн пиэрмэҕэ от тиэйэрэ. Бүөтүр балтын кэргэнэ Баһылай аармыйаҕа баран сыл буолаат, аҥаар атаҕын сүтэрэн кэлбитэ. Кини: «Сэриигэ араас дьикти түбэлтэлэр буолаллар, Костя эмискэ эргийэн кэлиэн да сөп», — диэн оҕонньору уоскута сатыыра. Еля оҕонньордооххо өрөбүлүн аайы кэлэ турара. Кыыс Костя туһунан букатын тыыннаах, баар киһи курдук ахтан аһарара. Оҕонньор ону истэ-истэ: «Көр, кыысчааным санаата бөҕөх, оҕом баар быһыылаах», — дии саныыра.

Сэрии бүппүтэ. Аармыйаттан сотору-сотору дьоннор кэлитэлээн барбыттара. Оҕонньор, дьон кэлбит сураҕын иһиттэр эрэ, куруутун Сэбиэт кэнсэлээрийэтигэр тиийэрэ, кими эрэ кэтэһэр киһилии, дьиэ таһыгар турбахтыыра, онтон иһирдьэ киирэн, дьонтон тэйиччи соҕус олорбохтуура. Сэбиэт үлэһиттэрэ маҥнай утаа оҕонньор туох эрэ наадаҕа кэллэҕэ диэн, кэпсэтэн, ыйыталаһан көрөллөрө, онтон кэлин үөрэнэн, кинини баардыы оҥостубат буолан хаалбыттара.

Сэрии бүппүтэ үйэ чиэппэрин ааста. Ол тухары оҕонньор оҕотун туһунан туох да биллибэтэ. Еля Костяны кэтэһэн эдэр сааһын үтүөтүн бараата. Кини да биир киһи кэтэһэрин кэтэһээхтээтэ. Итинтэн ордук хайдах гынаахтыай?.. Кэргэн тахсара сөп буоллаҕа. Кэрэ сэбэрэтэ кэхтэ быһыытыйа сыста. Хата, дьолго, эмиэ бэйэтин курдук дьылҕалаах киһиэхэ түбэһээхтээтэ. Костя баара буоллар… ити күтүөт киһи оннугар кини олоруо этэ. Оттон кинилэр аттыларыгар, биллэн турар, Бүөтүр олоруо эбитэ буолуо… Оо, олох, эн сорохторго олус да тыйыс дьылҕаны тосхойоҕун!

Оҕонньор хамсатыгар иккиһин табах уурунна. Балачча өр сытта. Уута кэлэн биэрбэтэ. Оҕонньор туран, былыргы эрэдэһин күлүүһүнэн хатаммыт тирии бүрүөлээх улахан хороҕор дьааһыгын аһан халыгыратта. Дьааһык иһин хасыһан, хара сукуна көстүүм бинсээгин уонна эргэ күөх хоттууһу ороон таһаарда… итиэннэ иккиэннэрин, илибирэс буолбут модороон тарбахтарынан сэрэммиттии тутан, биир-биир аргыый муннугар даҕайталаан, уһуннук сыллаталаан ылла… Ити түүнүгүрэ сыспыт таҥастарга күн сиригэр көрбүт, бэйэтин суос-соҕотох, биир эт-хаан күндү киһитин, оҕотун — Костятын — сыта билигин да баарын курдук санаахтаата… Оҕонньор дьааһыгыттан орообут таҥастарын төттөрү угуталаата уонна эмиэ оронугар тиийэн сытта.

Бүөтүр билигин пенсияҕа да олордор, үлэтэ-хамнаһа суох тэһийбэт-тулуйбат. Нэһилиэккэ кырдьаҕастар сэбиэттэрин салайар, эмиэ да сельсэбиэт дьокутаата. Оттон бырааһынньыктар, араас биэчэрдэр кинитэ суох барбаттар. Бу өйдөөтөҕүнэ, кини сарсын оскуолаҕа Оҕо көмүскэлин күнүгэр аналлаах пионерскай сборга сылдьыахтаах, онно тыл этиэхтээх эбит. Туох туһунан этиэххэ?..

Оҕонньор ити сытан аргыый нухарыйан барда.

Сүрэҕэ мөҕүл гынна

— Эһээ, турууй… — диэбитинэн уончалаах Галя кыыс ампаар аанын тэлэйэ баттаата. Таһырдьаттан күн уота сандаара түстэ. — Сбор сибилигин буолар, — Галя, субу барарга бэлэмин көрдөрөн, хаалтыһын уонна баттаҕын өрүммүт хоппуруон лиэнтэтин туппахтанна.

— Сыччыыйым, чаҕылыҥнааҥҥын… Чэ, оччоҕо, суунаат, бардаҕым.

Пионерскай сборга военком Николай Павлович эмиэ кэлбит эбит. Оҕонньор кинини кытары саҥа кэпсэтээри гынан эрдэҕинэ киһитигэр тыл биэрдилэр.

— Бүгүн эһиги сборгут Оҕо көмүскэлин күнүгэр ыытыллар… Оҕолоор, эһиги өрүүтун үөрүүнү-көтүүнү, дьолу-соргуну кытары сылдьаргыт иһин эһээлэргит, аҕаларгыт олохторун харыстаабакка охсуспуттара. Олус кытаанах кэмнэргэ үлэлээбиттэрэ-хамсаабыттара. Бу эһиги нэһилиэккит ытык кырдьаҕаһа кыһыл бартыһаан Бүөтүр Уйбаанабыс Прокопьев гражданскай сэриигэ кыттыбыта, холкуоһу тэрийбитэ. Кини оҕото Константин Петрович дьиҥнээх сэбиэскэй патриот этэ. Кинини аҕата Бүөтүр Уйбаанабыс уонна оскуола, кэлэктиип ииппиттэрэ. Билигин эһиги оскуолаҕыт бэйэтин урукку үөрэнээччитэ уонна кэлин учуутала Константин Петрович аатынан киэн туттуон сөп.

Оҕонньор, военком тылларын истэн туран, сүрэҕэ күүскэ мөҕүл гынан ылла. Николай Павлович элбэх үчүгэй тыллары эттэ…

— Рота хамандыыра, эписиэр Константин Прокопьев ыараханнык бааһыран, билиэн түбэспит. Үтүөрэн баран, билиэнтэн куотан бартыһааннарга тиийбит. Кини урут сураҕа суох сүппүтүнэн ааҕылла сылдьыбыта. Кэлин кинини кытары бииргэ сылдьыбыт доҕотторо кини туһунан бырабыыталыстыбаҕа биллэрбиттэр. Константин Петрович бартыһааннарга сылдьан элбэх хорсун быһыылары оҥорбут… Ол иһин кинини өлбүтүн кэннэ Советскай правительство Аҕа дойду сэриитин бастакы истиэпэннээх уордьанынан наҕараадалаата…

Оҕонньор улаханнык долгуйан, көхсүн этитэ-этитэ, тэпсэҥнээн ылла. Военком саҥата ыраата-ыраата чугаһыырга дылы гынна.

— Бүөтүр Уйбаанабыс, ыларгар көрдөһөбүн, — военком оҕонньорго утары хааман кэллэ. Оҕонньор уордьаны илиитигэр бэркэ сэрэнэн тутта уонна аргыый оҕолор диэки эргилиннэ.

— Махтанабын… — диэтэ иһиттэн нэһиилэ саҥа таһааран. Оҕонньор иэдэһинэн икки сырдык таммахтар аллара мөлбөрүстүлэр. Кини сирэйин нособуойунан соттон кэбистэ. Уоскуйа түһэн баран, салгыы эттэ. Куолаһа улам чөлүгэр түһэн, чиҥ-чаҥ буолан истэ.

— Кини миэхэ соҕотох этэ… Ол гынан баран, хаһан да тоттугурҕаан, уһаты-туора быһыыламматаҕа, биирдэ эмэ сүөргү, куһаҕан тылы эппэтэҕэ. Кини Ийэ сиригэр иитиллибит иэһин төлөөбүт. Ити — кылаабынайа…

Саала иһэ уу чуумпу.

— Оҕолоор, эһиги эмиэ кини курдук дьон буолуҥ. Алдьархайдаах сэрии аны эргийбэтин иһин эрдээхтик охсуһар дьон буола улаатыҥ.

Оҕолор бу күнү хаһан да умнуохтара суоҕа. Оттон оҕонньор — э???. ?миэ. Кини бүгүн уһун кэмҥэ сүтэрэ сылдьыбыт күндүттэн күндү киһитин булбут курдук сананна.

СУРУЙААЧЧЫ УЛАХАН КЫЫҺА ЛИДИЯ АММОСОВА ТИКСЭРБИТ МАТЫРЫЙААЛЫНАН
ИВАН КСЕНОФОНТОВ БАЛАҺАНЫ БЭЛЭМНЭЭТЭ.
ХААРТЫСКА КЫЫҺА ЛИДИЯ АММОСОВА ТИКСЭРИИТЭ