Кистэлэҥи сэгэтэн…

Мин иннибэр суруйааччы Степан Федотов архыыбыттан хомуллан оҥоһуллубут “Эргэ чымадаан кистэлэҥэ” хомуурунньук арыллан сытар. Кинигэ 2024 сыллаахха “Айар” кыһатыгар бэчээттэнэн тахсыбыт. Бу Ньурба дьонугар эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бэлиэ түгэн буолар.

Кинигэни Л.А.Канаева  сааһылаан, аттаран, киирии тылын суруйан бэлэмнээбит. Ону сэргэ кинигэ тахсарыгар үлэлэспиттэр: Р.П.Васильева, М.Р. Ноева, И.И. Павлова, В.Д. Федотова. Хомуурунньук киириитигэр Луиза Акимовна: “Чулуу дьоммут ааттарын үйэтитии – биһиги ытык иэспит. Кэлэр көлүөнэҕэ, ыччакка үтүө холобур буолуоҕа. Өрө тутан кэпсэл оҥостуохтара, сэһэн гынан сэһэргиэхтэрэ. Бу үлэһит, киэн туттар дьоммут – бырааттыы Прокопий, Степан, Дмитрий Федотовтар олохторун сыаналыахтара, киэн туттуохтара”, — диэн этэрэ тоҕоостоох.
“Эргэ чымадаан кистэлэҥэ” хомуурунньук 6 олуктан турар. Степан Федотовка суруктар, суруйааччы бэлиэтээһиннэрэ, ахтыылар, ырытыылар табыгастаахтык аттарыллан киирбиттэрэ ааҕааччы болҕомтотун тардар.

“Олох үтүө аргыстара” диэн олук,  аата да этэринии,  истиҥ, иһирэх ис хоһоонноох. “Доҕотторум истиҥ илдьиттэрэ, үтүө дьүһүлгэннэрэ…” диэн Степан Федотов этиитэ айар дьон чараас сүрэҕин, бэйэ икки ардыгар сылаас сыһыаннарын көрдөрөр. Суруйааччы доҕотторо: поэт Михаил Тимофеев, Василий Гольдеров-Ороһу Уолун суруктарын ааҕа олорон  доҕордоһуу бастыҥ холобурун көрөҕүн, кинилэр олохторунан, айар үлэлэринэн киэн туттаҕын. Кырдьыга, киһиэхэ туохтааҕар даҕаны истиҥ, сылаас сыһыан, бэйэ-бэйэни өйдөһүү наада эбээт. Эйигин харыстыыр-харыһыйар, эйиэхэ эрэнэр, итэҕэйэр доҕордооҕуҥ – улуу дьол!
Уран тыл маастардарын олохторо, айымньылаах үлэлэрэ төһө да уратылааҕын иһин, айар дьону доҕордоһуу ыксары ситимниир, биир тыынныыр. Ылан көрүөҕүҥ, поэт Михаил Тимофеев суругуттан быһа тардан: “Эн суруйуоххун, үчүгэйи айыаххын кыахтаах киһигин. Дьэ уонна эн тылгын кичэй, кэччэйэн саамай сүөгэйин, сүмэһинин, сүлүһүннээҕин талан ылан эрэ оҥор. Олус элбэхтик дьиҥ суолталаах тыллары хото этэҥҥин этиигин сыппатан кэбиһэҕин. Ити биирэ. Иккиһэ, тугу этээри гыммытыҥ эрдэттэн биллэ, көстө сылдьар буолааччы – айымньыҥ саҕаланыытыгар. Соһуччу тыллар, соһуччу уларыйыылар ааҕааччыны тардаллар. Итини учуоттууруҥ буоллар, мин санаабар, эйиэхэ барыта баар курдук. Ээй, үсүһэ – кэпсээни суруйаргар очеркаттан куота сатаа. Ити мин эйигин түһэрэ сатаан эппэппин. Эн айымньыларгын аахпыт, сэргиир буолан уонна куонкуруска улаханы, үчүгэйи күүтэн бу астымматах абаккабыттан суруйабын. Итини барытын Эн өйдүөҥ диэн эрэнэ саныыбын. Ити сэһэҥҥин иккиһин үчүгэйдик чочуйдаргын, чаҕылхай хартыыналары байытан биэрдэргин (бэртээхэй тема) – үчүгэй айымньы тахсыа этэ.”

Михаил Тимофеев доҕоругар сүбэлээн суруйбута олус бэрт. Манна кини атын туох да ордук хос тыла суох ис сүрэҕиттэн үчүгэйи баҕаран туран суруйар. Айар киһиэхэ итинник сыыһаҕын-халтыгын сирэйгэр этэн биэрэр доҕор баара, арааһа, ахсааннаах буолуо. Була сатаан алҕаһы хаһар буолбакка, үтүөнү баҕаран этии – өйөбүл, күүс-көмө, дьиҥнээх доҕордоһуу бэлиэтэ.
Маны сэргэ, хомуурунньуктан суруйааччылар Степан Федотов уонна Василий Гольдеров-Ороһу Уолун үйэлээх доҕордоһууларын туһунан ис-испиттэн долгуйа ааҕабын. “Степаны кытта тыа хаһаайыстыбатын техникумугар үөрэнэ сырыттаҕына билсиспитим. Оччотооҕуга, “Кыым” хаһыакка үлэлии сылдьан, техникум литературнай куруһуогун салайсарым. Бэрт элбэх тыллаах-өстөөх, бэрт сытыы-хотуу, турбут-олорбут, олус элэккэй уолчаан этэ,” – диэн Арассыыйа  суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Василий Гольдеров-Ороһу Уола “Барҕа махтал кустуга” диэн ыстатыйатыгар ахтар. Итиэннэ маннык тоһоҕолоон бэлиэтиир: “Степан Федотов литератураҕа сууххайдык киирбитэ: үс бастакы кэриэтэ уочаркалара Саха сирин суруналыыстарын биир куонкуруһугар соҕотохто бастакы, иккис, биһирэбил бириэмийэлэммиттэрэ. Ол  очеркалара 1962 с. “Кынаттаах олоҕор” диэн бастакы кинигэтигэр  тахсан, тута ааҕааччыларга биһирэппитэ. Бастакы бириэмийэни ылбыт уочарката “Гагарин – биһиэхэ, Соморсуҥҥа” диэн. Василий Гольдеров доҕорун талаанынан киэн туттара, сүрэҕэр чугастык тутара, уйаҕастык ахтара-саныыра – уунан да суураллыбат уруу-аймах кэриэтэ айар дьон алгыстаах анала, ытыктабыла. Кинилэр иккиэн Амма үтүөкэн сиригэр олохсуйбуттара, доҕордоспуттара – дьылҕаларын бэлэҕэ.
Оттон суруйааччы Иван Федосеев: “Доҕорум, Степан Прокопьевич! Бэчээт, радио, Кыайыы күннэринэн уруй-айхал! Олоруу, доруобуйа кэмэ,” – диэн суругун олус истиҥник саҕалаабыт. Итиэннэ “Кымаах буор” диэн сэһэҥҥин кытаатан көннөр, оҥор диэбит. “Сөбүлээтэхпитинэ, 1967 с. таһаарарга былаанныах, киэҥник рекламалыах этибит. Сэһэниҥ үчүгэй эрэ буоллар, атын ханнык да харгыс суох буолуоҕар, өйөбүл эрэ баар буолуоҕар эрэнэн кэбис. Үөрэ-көтө, өрөйө-чөрөйө, айа-суруйа сырыт,” – диэн өйүүллэрин биллэрбитэ айар киһиэхэ туохтааҕар да күндү. (6 мая 1966 г.) Манна көстөр суруйааччылар Степан Федотов айар үлэтигэр сыһыаннара, кыһамньылара. Суруйар, айар киһиэхэ болҕомто, кэмигэр өйөбүл баара иннин диэки дьулуруйан иһэригэр кынаттыыра, айар кутаатын күөдьүтэн биэрэрэ саарбаҕа суох. Бэлиэтээн эттэххэ, Моисей Ефимов 1968 сыллаахха сэтинньи 11 күнүгэр соҕуруу сынньана, эмтэнэ барарга путевкаҕа туспа сайаапка оҥоһулларын, курортка хайдах эмтэнэллэрин туһунан быһаарбыт суруга эмиэ баар. Оттон Николай Босиков С.П.Федотовка анабыл тэттик хоһооно Степан Прокопьевич айар үлэҕэ тахсыылаахтык ылсыбытын кэрэһэлиир.
“Ини-биилэр” диэн иккис олукка Прокопий Прокопьевич Мартынов (Федотов) быраатыгар Степаҥҥа уонна Таняҕа суруктара, ону сэргэ убайын Макар кыыһа Анна, Ыстапаан саҥаһа Морууса, Миитэрэй суруктара, ахтыылара киирбиттэр. Прокопий суруга: “Убаастабыллаах быраатым, ахтылҕаннаах дорообото тут”, — диэн олус истиҥ-иһирэх этиинэн саҕаланар. Төрөөбүт дойдутун сонунун, үлэтин-хамнаһын, дьонун-сэргэтин олоҕун-дьаһаҕын туһунан ыраах олорор быраатыгар суруйбутун киһи эрэ ааҕа олоруох курдук. Киэҥ Ньурба, күөх Ньурба дьонун мөссүөнэ хараххар тиллэн кэлэр. Прокопий быраатын таптыыра, харыстыыра дэлэлээх буолуо дуо? Ини-биилэр бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн-өйдөһөн,  киһи-хара буолбуттарын туһунан маннык суруйар: “Степан эн үс курсу тахсыбытыҥ миэхэ да үөрүүтэ төһө буолуой. Саатар биһиги үстэн биирбит үөрэхтээх буолара тоҕо үөрүүтэ суох буолуой? Кыра эрдэххэ муммут кус оҕотун курдук хаалан баран, киһи буолан эрэрбит хайдахха дылы үчүгэйий. Степан, билигин биһиэхэ саамай дьолбут доруобуйабыт эбээт. Билигин биһиги улахан дьон буоллубут”.
Суруктартан көрдөххө, Прокопий кинигэни, хаһыаты, сурунаалы ааҕарын сөбүлүүр эбит. Ол аахпытын туһунан санаатын быраатын кытта ардыгар үллэстэр. Холобур: “Эн “Олох үөһүгэр” диэн очеркаҕын аахтым. Мин санаабар, үчүгэйгэ дылы. Дьоннор да хайгыыллар. “Саҥа суруйар киһиэхэ бэркэ суруйар эбит” дииллэр (От ыйын 20 күнэ,1961 сыл).  Иккис олук ис хоһоонун Степан саҥаһыгар Марусяҕа Соморсунтан ыыппыт суруга уонна “Артур” диэн кэпсээнэ дириҥэтэн, ситэрэн-хоторон биэрэллэр.
Ини-биилэр суруктара – ол кэмнээҕи олох өлбөт-сүппэт чахчылара. Суруктарга бииргэ төрөөбүт хаан-уруу дьон сыһыаннара арылхайдык көстөр. Дмитрий Федотов убайыгар Ыстапааҥҥа ис санаатын тоҕо тэбээн, иэйэн-куойан, итийэн-кутуйан туран суруйбута бэйэтэ туһунан айымньы, кэпсээн кэриэтэ. Уустаан-ураннаан суруйар туһугар эмиэ талаан, дьоҕур буоллаҕа. Элбэхтэн аҕыйах холобуру аҕалыым. “Бэйэм бэйэбэр буоламмын, бу сааскы халааннаах “Муомам” сэксэккэй талахтаах кытылбар киирэн, ити уҥуоргу хаар хайалар кэтэхтэригэр сырдык күн кылбайа кыыһан саһыар диэри, соҕотох кистэл иһийэн олоруохпун баҕардым, биир сири одуулуу. Баҕаран кэллим киниэхэ да, билбэт киһибэр, ыллыахпын, Бүлүүлүү оһуохай тойугун туойуохпун. Оо, ол эрэн олорумуум мин бу манна, ыллаамыым сахалыы намылхай ырыабын. Ыллыаҕым аны балтараа ыйынан “бэйэм” сирбэр, Бүлүүм биэрэгэр”, — диэн Улахан Чыыстайтан 1964 сыллаахха суруйбут. Бу устуруокаларга төрөөбүт дойдуга ахтылҕан, муҥура суох таптал, бэриниилээх буолуу иһиллэр. Миитэрэй эмиэ убайын Ыстапаан курдук саха тылын сүмэтин-сүөгэйин ис кутугар иҥэринэн улааттаҕа… Ылан көрүөҕүҥ, 1965 сыллаахха кулун тутар 22 күнүгэр Муоматтан ыыппыт суругуттан быһа тардан: “Убаай, хас лиис кумааҕыга суруллубуттара буолуой, өскө барытын хомуйар буоллар, эн биһи хайа күн арахсыахтан суруспут бу сурукпут. Уруккулар, өскө баар да буоллахтарына, хайы сах саһаран эргэ да буоллахтарына көҥүллэрэ буолуо. Кэлэр этилэр эн суруктарыҥ үлэ-үөрүү кэмигэр, ардыгар быстах санньыар санаа тууйбут-хаайбыт кэмигэр. Хаста көмөлөспүтэ, санаабын көтөхпүтэ, үөрдүбүтэ буолуой эн суруйар суруктарыҥ. Ааҕыыта да суох үтүгэн, үгүс буолуо. Уонна ити эрэ буолуо дуо, төһө да сурукка суруйар сонун баарын иһин, ол сурук сүрүн ис хоһооно эрэ буолбакка, тыла-өһө хомоҕойо, уран соҕуһа киһини ордук тардар, интэриэһиргэтэр буолара саарбаҕа суох, ол да курдук эн суруйар суруктарыҥ уус-уран, кэрэ ис хоһоонноох, саҥаттан саҥа сонуннаах буолаллар. Итинтэн сиэттэрэн “абылатан”, миэхэ эмиэ күөдьүйэн кэлэрэ сорох ардына хомоҕой соҕус тыл-өс».

Сурук түмүгэ ордук долгутуулаах: “Степан, кэл, кэтэһиэм. Дорожкалаах муосталаах, истиэнэҕэ көбүөр, куруһубалаах кровать суох буолуо мин олорор хоспор. Ол суох да буоллун, баар буолуо, таска биллибэтэҕин да иһин, саҥата суох истиҥ, дириҥ убаастабыл.

Суруктар – кынаттаах холууптар, олохпут ааспыт кэмин дьиҥ туоһулара. Миитэрэй убайын суруйарын холобур оҥостон уус-ураннык суруйарга кыһанара, ини биилэр ураты истиҥ сыһыаннара сүрэхпэр сөҥөн, үтүө өйдөбүл буолан тапталынан бигииллэр, сылааһынан угуттууллар.

Күндү ааҕааччы, мин бу ыстатыйабар “Эргэ чымадаан кистэлэҥэ” хомуурунньук икки олугун эһиэхэ сырдаттым. Кистэлэҥи сэгэтэн эрэ көрдүм. Маны сэргэ, “Төрөөбүт дойдутун, аймах дьонун ахтылҕана”, “Дьиэ кэргэн истиҥ эйгэтигэр”, “Бэлиэтээһиннэр”, “Ахтыылар, ырытыылар” диэн олуктар дириҥ ис хоһоонноохтор, кэрэмэн кэрэхсэбиллээхтэр диэн тоһоҕолоон бэлиэтиибин.
Түмүктээн эттэххэ, “Эргэ чымадаан кистэлэҥэ” хомуурунньук – ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Степан Прокопьевич Федотов олоҕун, айар үлэтин үөрэтэргэ, чинчийэргэ, үйэтитэргэ биир боччумнаах үлэ. Суруйааччы кыыһа Сардаана Степановна кичэйэн уура сыппыт матырыйаала күн сирин көрбүтэ бар дьонугар дьоһун бэлэх буолар. Кинигэ тахсарыгар үлэлэспит, көмөлөспүт аймахтарыгар, бибилэтиэкэ үлэһиттэригэр бука барыларыгар барҕа махтал тылларын тиэрдэбин. Чуолаан, кинигэни хомуйан таһааттарбыт кыраайы үөрэтээччи, саха уран тылын, литературатын көҕүлээччи Луиза Акимовнаҕа кэскиллээх, сыралаах үлэҕэр ситиһиилэри, дьолу-соргуну баҕарабын.

Светлана САМСОНОВА, суруналыыс