КлиКра сокуонун туһунан

Муус устар 3 күнүгэр буолбут “Публичнай былаас биир уопсай тиһигэр олохтоох салайыныыны тэрийии уопсай тосхоллорун туһунан” 20.03.2025 ылыллыбыт 33-ФЗ №-дээх Федеральнай сокуон туһунан” төгүрүк остуолга Ил Түмэн олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ В.М. Прокопьев дакылаатыттан.

2025 сыл кулун тутар 20 күнүгэр “Аһаҕас былаас биир уопсай тиһигэр олохтоох салайыныыны тэрийиии уопсай тосхоллорун туһунан” диэн 33 №-дээх Федеральнай сокуон ылыллыбыта. Ону Госдуумаҕа сенатор А.А.Клишас уонна Госдуума дьокутаата П.В. Крашенинников өссө 2021 сыллаахха ахсынньыга киллэрбиттэрэ.

Федеральнай сокуон сорох балаһыанньатыттан ураты сокуоннай күүһүгэр официальнайдык бэчээттэммитин кэннэ, 90 күн буолан баран киирэр.

2027 сыл тохсунньу 1 күнүттэн, чуолаан “Нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын быһаччы хааччыйыы боппуруостарын быһаарыыга олохтоох салайыныы уорганнарын боломуочуйалара”  32-с ыст., “Олохтоох салайыныы уорганнарын боломуочуйаларыгар киирсибэт боломуочуйалары толорууга олохтоох салайыныы уорганнарын бырааптара” 37-с ыст., “Муниципальнай хонтуруол” 39-с ыст.күүстэригэр киирэр.

2027 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри олохтоох салайыныы уорганнара боломуочуйаларын “Россия Федерациятыгар олохтоох салайыыны тэрийии уопсай тосхоллорун туһунан” Федеральнай сокуон 14-18 ыст. сөп түбэһиннэрэн оҥороллор.

Уопсайынан, ФС балаһыанньаларыгар 131-ФЗ №-дээх “Россия Федерациятыгар олохтоох салайыыны тэрийии уопсай тосхоллорун туһунан сокуон нуормалара утумнанан, оннунан хаалар.

Федеральнай сокуон РФ субъектарыгар салайыы ханнык мадьыалын талалларыгар быраабы биэрэр – биир таһымнаах систиэмэҕэ толору көһүү, билигин баар икки таһымнаах систиэмэни оннунан хаалларыы, эбэтэр булкаас мадьыалы талыы, ол, биллэн турар, үчүгэй түгэн.

Ил Дархан Айсен Николаев бэйэтин көрүүтүн маннык эппитэ: “Өскөтүн бу иннинэ сокуон барылыгар биир таһымнаах олохтоох салайыныы эрэ баар буолар диэн этиллэр эбит буоллаҕына, билигин эрэгийиэннэр бэйэлэрэ быһаарыналлар диэн буолла. Мин санаабар, ити саамай сөп. Мин этиим: баар үгэһи уонна үчүгэй уопуту учуоттаан, өрөспүүбүлүкэ баһыйар өттүгэр икки таһымнаах систиэмэни оннунан хаалларыахха. Ол үчүгэйдик үлэлиирин көрдөрбүтэ”.

Инньэ гынан биһиги олохтоох салайыныыны тэрийэргэ үлэлии турар, олоҕурбут мадьыалы оннунан хаалларыахпыт.

Маны таһынан Федеральнай сокуон чопчулуурунан, муниципальнай тэриллиилэр административнай-территориальнай эдьинииссэ буолбаттар. Маныаха муниципальнай тэриллиилэр кыраныыссалара уонна административнай-территорияльнай эдьинииссэлэр сөп түбэһиэхтэрин сөп (4 ыст. 11 ч.).

Муниципальнай тэриллии территориятын састаабыгар бас билиититтэн уонна тус сыаллаах туһаныытыттан тутулуга суох сирдэр киирэллэр (10 ыст. 4 ч.).

Мин санаабар, Федеральнай сокуон сүрүн өрүтүнэн нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын хааччыйарга быһаччы сыһыаннаах боппуруостары быһаарарга олохтоох салайыныы уорганнарын боломуочуйалара буолар.

Федеральнай сокуон ОБС уорганнарын боломуочуйаларын 3 бөлөххө араарар.

Бастакы бөлөххө ОБС уорганнара уонна РФ субъегын судаарыстыбаннай былаас уорганнарын икки ардыгар тыырыллыбат нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын хааччыйарга быһаччы сыһыаннаах боппуруостары быһаарарга боломуочуйалар киирбиттэр.

Иккис бөлөххө ОБС уорганнара уонна РФ субъегын судаарыстыбаннай былаас уорганнарын икки ардыгар тыырыллыан сөптөөх нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын хааччыйарга быһаччы сыһыаннаах боппуруостары быһаарарга боломуочуйалар киирбиттэр.

Үһүс бөлөххө РФ субъектарын сокуонунан ОБС уорганнарыгар бэриллэр боломуочуйалар киирбиттэр.

Саҥа киирэр боломуочуйалар – тиэргэн территориялар  иһинээҕи  сайыннарыы уонна билими киэҥник тарҕатыыга туһаайыллыбыт муниципальнай тэриллиилэр истэригэр ыытыллар научнай, научнай-тэхиньиичэскэй уонна инновационнай дьаһаллары өйөөһүн.

Сокуон боломуочуйалар хоһулаһалларын быһаарар буолуохтаах, ону таһынан, муниципальнай тэриллиилэр кинилэргэ бэриллибит боломуочуйаларын олоххо киллэрэргэ бэйэлэрэ үптэрэ суохтарыттан көрсөр сүрүн кыһалҕаларын быһаарар аналлаах.

Тоҕо диэтэххэ, ОБС уорганнара нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын хааччыйар боппуруостары быһаарар боломуочуйаларын толорорго ыытар ороскуоттара олохтоох бүддьүөт суотугар оҥоһуллар (олохтоох бүддьүөккэ федеральнай уонна эрэгийиэн бүддьүөттэриттэн бэриллэр субвенциялартан ураты). Федеральнай уонна эрэгийиэннээҕи сокуоннарынан уонна онно сөп түбэһэр муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын олохтоох нуорма-быраап аакталарыгар уонна олохтоох бүддьүөккэ быһаарыллыбыт түгэннэринэн уонна бэрээдэктэринэн олоҕуран, ыйыллыбыт ороскуоттуур эбэһээтэлистибэлэр эбии федеральнай бүддьүөт суотугар, федеральнай судаарыстыбаннай бүддьүөтү таһынан пуондалартан уонна РФ субъектарын бүддьүөттэриттэн эбии үбүлэниэхтэрин сөп (Сокуон 4 ыст. 8 ч.).

Сокуон 4 ыст. 9 ч. олоҕуран, судаарыстыбаннай былаас уорганнара уонна (эбэтэр) ОБС уорганнара ыытар боломуочуйаларын толороллоругар муниципальнай тэриллиилэргэ сүктэриллэр үп ороскуоттара көҥүллэммэт.

Маны таһынан, аны судаарыстыбаннай хонтуруол (надзор) уорганнара ОБС уорганнарыттан Федеральнай сокуоҥҥа ыйыллыбатах боломуочуйалары толороллорун ирдииллэрэ көҥүллэммэт итиэннэ олохтоох бүддьүөттэн ону үбүлүүр кыаллыбат буолар, маныаха муниципальнай тэриллиигэ былааннанар бэрэбиэркэлэр икки сылга бииртэн элбэхтэ ыытыллыа суохтаахтар, ити ОБС уорганнарын үлэлэригэр улахан суолталаах өрүт.

Ону тэҥэ Федеральнай сокуоҥҥа, РФ субъектарын сокуоннарыгар сөп түбэһиннэрэн, боломуочуйалары хат үллэрии бары муниципальнай тэриллиилэргэ эбэтэр туспа муниципальнай тэриллиилэргэ ылыллыан сөп.

Федеральнай сокуонунан, дьокутааттарга, муниципальнай тэриллии баһылыктарыгар уонна муниципальнай дуоһунастары толорор атын сирэйдэргэ биир болдьоххо – биэс сылга боломуочуйалара сүктэриллэр.

Муниципальнай тэриллии Устааба РФ субъегын сокуонугар сөп түбэһиннэрэн, МТ бэрэстэбиитэллээх уорганнарыгар олохтоох дьаһалтаны таҥыыга кыттыһар быраабы биэриэн сөп, ол иһигэр олохтоох дьаһалта баһылыктарын солбуйааччы дуоһунаһын бигэргэтэргэ эбэтэр сөбүлэһиннэриигэ, отраслевой (функциональнай) салайааччылары уонна (эбэтэр) олохтоох дьаһалта территориальнай уорганнарын салайааччыларын, форматын уонна онно кыттыһар бэрээдэги.

Федеральнай сокуон муниципальнай тэриллии баһылыгын талар түөрт суолу ыйар:

1. Муниципальнай быыбардарга;
2. МТ бэрэстэбиитэллээх уорганнара бэйэлэрин састааптарыттан;
3. МТ бэрэстэбиитэллээх уорганнара РФ субъегын үрдүкү дуоһунастаах сирэйэ туруорбут хандьыдаатын талар (быыбардааһын саҥа көрүҥэ);
4. МТ бэрэстэбиитэллээх уорганнара куонкурустуур хамыыһыйа куонкурус түмүгүнэн сүүмэрдээбит хандьыдааттарыттан талар.

Федеральнай сокуон РФ субъектарын сокуонунан уонна МТ устаабыгар сөп түбэһиннэрэн, МТ баһылыга олохтоох дьаһалтаны салайарын бөҕөргөтөр.

Маныаха МТ баһылыга МТ бэрэстэбиитэллээх уорганын бэрэссэдээтэлин боломуочуйатын толорор бырааба суох.

Публичнай былаас биир уопсай тиһигин бириинсибигэр сөп түбэһиннэрэн, МТ баһылыга тэҥинэн РФ судаарыстыбаннай дуоһунаһын уонна муниципальнай дуоһунаһы солбуйар.

Биһиги Саха сиригэр бу федеральнай сокуону киллэриигэ былааннаммыт, тиһиктээх нуормаҕа сөп түбэһиннэрэр үлэлэри ыытан саҕалыыбыт.

Бүгүн мин саҥа федеральнай сокуон сүрүн төрүттэригэр эрэ тохтоотум уонна сорох түгэҥҥэ эһиги санааҕытын истиэхпитин баҕарабыт. Биһиги эһигини кытары МТ баһылыктарын талыы ньыматын туһунан сүбэлэһиэхпитин баҕарабыт. Биһиги муниципалитеттар позицияларын, чуолаан билигин баһылыктыы, дьокутааттыы сылдьар, урут улууһу салайбыт баһылыктарбыт, өр сылларга муниципальнай сулууспаҕа миккиллибит дьоммут санааларын истэрбит наада дии саныыбын.

Маны таһынан муниципальнай тэриллиилэргэ боломуочуйалары тыырыыга санааҕытын истиэхпитин баҕарабыт. Ити боппуруостары дьүүллэһиигэ кыттаргытыгар ыҥырабыт уонна этиилэргитин биһиэхэ ыытаргытын күүтэбит. Эһиги санааҕыт олохтоохтор интэриэстэригэр сөп түбэһэр суолу таларбытыгар көмө буолуоҕа.

Алексей Еремеев: “Саха сирэ саҥа сокуоҥҥа”

Ил Түмэн спикерэ Алексей Ильич Еремеев саҥа федеральнай сокуон туһунан санаатын бу курдук үллэстэр:

— Биһиги ити сокуоҥҥа уларыйыылар киирэллэрин инниттэн балай эмэ күүстээх үлэни ыыттыбыт. Сокуон ылыллыан аҕай иннинэ Федерация Сэбиэтигэр сокуон барылын оҥорбут ааптардары кытары көрсөн анаан дьүүллэспиппит. Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена сокуон барылыгар бэйэтин этиилэрин, көннөрүүлэрин хаста даҕаны киллэрбитэ. Дойдубут эрэгийиэннэрин этиилэрин Федерация Сэбиэтин таһымыгар ырыппыттара, ылыммыттара биир ситимнээх далааһыннаах үлэ барарын туоһулуур. 

Инньэ гынан, эрэгийиэн бэйэтэ быһаарар буолла: тыа сирин уонна куораттааҕы поселениелар биир таһымнаах олохтоох бэйэни салайыныыга көһөрө дуу, эбэтэр икки таһымнааҕынан хаалара дуу. Маны таһынан, иккис ааҕыыга киирбит көннөрүүлэргэ дойду субъектарыгар икки таһымнаах систиэмэни оннунан хаалларарга быраап биэрдилэр, ол быһыытынан муниципальнай оройуоннар уонна ол иһигэр киирэр тыа сирин уонна куораттааҕы поселениелар көрүҥнэрэ салгыы оннунан хаалыахтарын сөп.

Онон сокуон барылыгар өрөспүүбүлүкэбит уратыта учуоттанна. Инникитин даҕаны биһиги этиилэрбитин болҕомтоҕо ылан, көрүллэр сокуоннарга сөптөөх уларыйыылар киирэллэрин туһугар Ил Түмэн салгыы туруулаһыаҕа.

Ил Түмэн пресс-сулууспата