Култуура  дьиэтэ көлүөнэлэри уонна талааннары түмэр

– Нам сэлиэнньэтин киинин устун хаама сылдьан,  сэлиэнньэ көстүүтүгэр кэм-кэрдии бэйэтин суолун хайдах хаалларарын бэлиэтии көрөбүн. Мин ааспыт кэми – саба саайыллыбыт араҕас өҥнөөх тыа сирин кулуубун – ааспыт кэм кэрэһитин өйдөөн кэлэбин, – диир А.Ф.Шестаков аатынан Норуот айымньытын дьиэтин методиһа, СӨ култууратын туйгуна Алтыына Шапошникова.

— Ол гынан баран, инним диэки хардыылаат, үлэм саҥа миэстэтин, биһиги сэлиэнньэбит дьиҥнээх кэрэ көстүүтүн — Култуура дьиэтин көрө түһэбин. Култуура дьиэтэ саҥа саҕалааһыннары уонна айар үлэни кэрэһэлиир култуура уонна ускуустуба майаагын курдук үрдээн көстөр. Бу элбэх хайысхалаах комплекска култуура сүрүн тэрилтэлэрэ бааллар.

2022 сыл бүтэһигэр Нам улууһун олохтоохторугар АЛРОСА хампаанньа сиэдэрэй бэлэҕи оҥорбута — алмааһы хостуур хампаанньа үбүнэн дьиҥнээх Култуура дыбарыаһа тутуллубута.

Алта тыһыынча кэриҥэ квадратнай миэтэрэ уопсай иэннээх саҥа дьиэҕэ култуура сүрүн тэрилтэлэрэ урукку эргэ дьиэлэриттэн көһөн кэлбиттэрэ. Норуот айымньытын оройуоннааҕы дьиэтин, устуоруйа-этнография мусуойун, Национальнай ойуулуур-дьүһүннүүр мусуой, бибилэтиэкэ уонна ЗАГС кэлэктииптэригэр үлэ саҥа түһүмэҕэ саҕаламмыта.

«Үөрүү хараҕын уутун билбиппит»

Алтыына Шапошникова бэйэтин үлэтигэр эбээһинэстэрин үөрэ-көтө уонна дуоһуйан туран толорор. Бу дьиэ киниэхэ үлэлиир миэстэтэ эрэ буолбакка, айарга-тутарга уонна дуоһуйууну ыларга сүрүн эйгэнэн буолар.

— Мин култуура уонна ускуустуба кэллиэһин бүтэрбитим, үлэлии сылдьан М. К. Аммосов аатынан СГУ культурологияҕа отделениетыгар үөрэммитим. Култуура дьиэтигэр 2002 сыллаахха үлэлии кэлбитим. Мин үлэм бастакы күнүн чопчу өйдүүбүн — кулуупка наһаа тымныы этэ, ол эрэн, кэлэктиип истиҥ эйгэлээҕин тута билбитим. Хас биирдии үлэһит саҥаттан саҥа санаалардаах, сонун толкуйдаах этэ, ону түргэнник олоххо киллэрэргэ кыһаллаллара. Кэлэктиип наһаа үчүгэйэ суох усулуобуйаҕа үлэлиирин да билиммэт курдуга. Дьиҥэр, үлэ барыта илиинэн кэриэтэ оҥоһуллара. Ол эбэтэр сценарийдарын боростуой массыыҥкаҕа бэчээттииллэрэ, декорацияларын илиилэринэн кырыйан оҥороллоро. Ханнык баҕарар тэрээһиҥҥэ бэлэмнэнии мэлдьи элбэх бириэмэни эрэйэрэ, куруук көрөөччүнү тугунан эрэ дьиктиргэтиэхпитин, сыанаҕа тугу эмэ уларытыахпытын, уоту-күөһү туһаныахпытын баҕарарбыт.

Олох күөстүү оргуйара, кулуупка куруһуоктарга уонна ансаамбылларга дьарыктанар оҕолор да, улахан дьон да күнү быһа толору буолаллара.

“Ньургуһун” үҥкүү-хор норуодунай кэлэктиибин үөрэнээччи кыргыттарын куруук аһына көрөрүм, муостаттан аһара үрэр буолан тоҥоллоро. Мин кулууп хаһан эрэ сылы быһа сылаас турар саҥа улахан дьиэлэниэн наһаа баҕарарым. Бэл, саҥа кулууп кирилиэһинэн хобулуктаах түүппүлүнэн тахсарбын харахпар ойуулаан көрөрүм. Баҕа санаа туолар аналлаах — 20 да сылынан буоллун.

Биһиги АЛРОСА үбүнэн Култуура саҥа дыбарыаһа тутуллар буолбутун истэн, кэлэктиип барыта аһара үөрбүтэ. Онтон 2022 сыл ахсынньытыгар саҥа дьиэбит боруогун аан бастаан атыллаан киирэрбитигэр үөрүү хараҕын уутун билбиппит. Хайыы үйэ үс сыл кэриҥэ кэм устата тупсаҕай усулуобуйаҕа үлэлии сылдьабыт, иллэҥ кэммит олох суох, куруук тэрээһиннэр, айар биэчэрдэр, кэнсиэртэр ыытыллаллара олус үчүгэй, — диир Алтыына Юлиевна.

Көҕүлээһин киинэ

А. Ф. Шестаков аатынан Норуот айымньытын улуустааҕы дьиэтэ 1956 сылтан үлэлиир. Отдел салайааччыта Туйаара Петрова саҥа дьиэҕэ үлэлиир дьиҥнээх дьол буоларын астына бэлиэтиир.

— Биһиги манна айар үлэҕэ саҥа санааларбытын олоххо киллэрэр, тэрээһиннэри үрдүк таһымнаахтык ыытар кыахтаахпыт. Киэҥ-куоҥ саалалар уонна аныгы тэриллэр көмөлөрүнэн элбэх кыттааччыны уонна көрөөччүнү угуйабыт. 2024 сыллаахха Норуот айар талаанын улуустааҕы дьиэтигэр ыытыллыбыт 133 култуура-сынньалаҥ тэрээһинигэр 40 тыһыынчаттан тахса киһи сырытта.

Биһиги култуура эйгэтигэр олохпут барыларыгар табыгастаах буоларыгар дьулуһабыт. Саҥа дьиэҕэ араас саастаах бөлөхтөргө тэрээһиннэри ыытарбыт ыччаты кытыннарарга уонна норуот култууратыгар интэриэһи тардарга көмөлөһөр. Тэрилтэбит омук үгэстэрин илдьэ сылдьарга үлэлэһэр уонна норуот самодеятельнай талаанын сайыннарар.

Туйаара Романовна:

— Биһиги нэһилиэнньэни култуура эйгэтигэр сыһыарарга үлэлэһэбит. Ол биһиги үгэстэрбитин, сиэрбитин-туоммутун харыстыырга улахан суолталаах. Саҥа дьиэбитигэр айар үлэҕэ баҕа санааларбытын олоххо киллэрэргэ кыах баар, — диэн бигэ эрэллээх.

Билигин Норуот айымньытын дьиэтигэр 45 кулууп уонна 677 кыттааччы Нам сэлиэнньэтигэр култуура эйгэтин үөскэтэр. Манна норуот 4 кэлэктиибэ: “Ньургуһун” үҥкүү-хор норуодунай кэлэктиибэ, “Коробейники” нуучча ырыатын норуодунай ансаамбыла, Намнааҕы норуодунай тыйаатыр уонна “Дьүөгэлэр” вокальнай ансаамбыл бааллар. Кинилэртэн хас биирдиилэрэ араас куонкурустарга уонна бэстибээллэргэ биллэр ситиһиилэрдээх.

2022 сылтан Норуот айымньытын улуустааҕы дьиэтэ “Пушкин каартата” федеральнай бырагыраамаҕа кыттыспыта.

— Бу бырагыраама биһиэхэ саҥа саҕахтары арыйда. 2023 сыллаахха — 12, 2024 сыллаахха 16 тэрээһини ыытаммыт, биһиэхэ сылдьааччылар ахсааннарын 1,5 тыһыынчаҕа тириэртибит. Бу ыччат култуураны кэрэхсиирин уонна биһиги тэрээһиннэрбитигэр кыттарга бэлэмин көрдөрөр, — диир Туйаара Романовна.

А. Ф. Шестаков аатынан Норуот айымньытын дьиэтэ салгыы сайдар уонна улуус эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ култууратын олоҕор биллэр кылаатын киллэрэр. Саҥа дыбарыас айар көҕүлээһиннэри олоххо киллэрэргэ уонна омук үгэстэрин харыстыырга дьоһуннаах киининэн буолла. Сүрүнэ — улууска култуура олоҕо саҥа тэтими ылбытын олохтоохтор бары бэлиэтииллэр. Тэрээһиннэргэ күн аайы тыһыынчаҕа тиийэ көрөөччү уонна кыттааччы кэлэр.

Алыптаах түгэн

Билигин элбэх хайысхалаах комплекска Мендельсон марша эмиэ тыаһыыр, тоҕо диэтэххэ, манна өссө биир тэрилтэ — Нам улууһун ЗАГС-та баар. Ыал буолууну регистрациялааһын — хас биирдии уруу тэринээччигэ дьоһуннаах уонна долгутуулаах түгэн. Кинилэртэн хас биирдиилэрэ бу күн ураты уонна умнуллубат буолуон баҕарар.

Ыал буолар эдэр дьон билигин кэрэ көстүүлээх саалаҕа ыал буолбуттарын туоһулаан илии баттыыллар.

— Манна көһүөхпүт иннинэ биһиги эргэ дьиэ биир хоһугар олорон үлэлээбиппит. Чэппиэр аайы миэбэллэри сыҕарытыыбыт саҕаланара. Тоҕо диэтэххэ, регистрация сиэрэ-туома эмиэ манна, нэһилиэнньэҕэ докумуоннары кытары үлэлиир хоспутугар буолара. Дьиҥэр, тапталлаахтарга нус-хас уонна үөрүүлээх, долгутуулаах эйгэни оҥоруохпутун баҕарарбыт.

Билигин биһиги үлэлиирбитигэр элбэх миэстэлээхпит, архыып, күтүөт уонна кийиит хоһо уонна регистрациялыыр саала бааллар, — диэн Нам улууһун ЗАГС-тын салайааччы Саргылаана Азарова кэпсиир.

Саҥа саалаҕа үбүлүөйдээх тэрээһиннэр эмиэ ыытыллаллара кэрэхсэбиллээх. Ол курдук, былырыын манна 50, 55 уонна 60 сыл бииргэ олорбут ытык ыаллары эҕэрдэлээбиттэрэ.

* * *

Култуура саҥа дыбарыаһа — бу көннөрү дьиэ эрэ буолбатах, олоҕу кытта тэҥҥэ уларыйыы-тэлэрийии уонна Нам улууһун олохтоохторугар инникигэ эрэл бэлиэтэ.

АЛРОСА хампаанньа өйөбүлүнэн култуура уонна социальнай эйгэ олохтоох тэрилтэлэрэ бэйэлэрин былааннарын олоххо киллэрэр, олох хаачыстыбатын тупсарар уонна култуура баай нэһилиэстибэтин харыстыыр кыахтаннылар.

АЛРОСА эрэллээх бииргэ үлэлэһээччи быһыытынан, эрэгийиэҥҥэ култуура олоҕо сайдарыгар сөптөөх усулуобуйаны тэрийиини салгыы өйүүр.