Кулун тутар – Дьөһөгөй Айыы ыйа

2023 сыл – Дьөһөгөй Айыы сыла. Күн эстиилэрэ муҥутаан үрдүүр сыла. Кураан дьыл оройо.

Кулун тутар – тибиилээх, хаһыылаах сааскы бастакы ый үүннэ. Норуот синоптига кулун тутары хайдах бил­гэлээтэ?

Ый кыһыҥҥы кэмҥэ киирсэр

“Сылгы таҥаратынан биллэр кулун тутары  балаҕан ыйа батыһар. Бу сахаҕа дириҥ суолталаах ый. Аата да этэринэн, бу кэмҥэ Дьөһөгөй оҕото сыһыыга-хонууга сылдьан көҥүл төрүүр-ууһуур. Дьөһөгөй Айыы киһиэхэ күүһү, үлэлиир дьоҕуру, хаһаайын буолууну түстүүр. Ол эбэтэр, ас билэр күрүөлэнии-хаһааланыы, дьиэлэнии-уоттаныы, үүнээйи үүннэринии, сүөһүлэнии, сылгыланыы. Бу ый кыһыҥҥы кэмҥэ киирсэр. Ый 22 күнүгэр сырдык уонна хараҥа тэҥнэһэллэр, онтон сырдык баһы­йан барар. Онон бу кэм саас саҕаламмыт күнүнэн ааҕыллар. Бу кэмҥэ киһи харыстаныахтаах эргэ дьыла бүтэр, саҥа дьыл саҕаланар, тот салгын кэлэр. Кулун тутарга бэлиэтээһин буолар. Бу бэлиэтээһин олунньу ыйга буолбут сылыйыы кэмин баттаһа буолар уонна муус устарыгар ириэрии буолан эргийэр. Ый икки сүрүн тыаллаах: хомурах уонна сыыр хастыыр тыал.

Бу ыйга саас төһө эрдэ кэлэринэн, сайын хайдах буолуон билгэлииллэр. Кулун тутартан тоҕус тибии түстэҕинэ, угут бэлиэтэ. Ый хаара –  туллук кэлэр хаара. Араҥас сулус халлаан оройугар турдаҕына, саас эрдэлиир, ынах сүөһүгэ үчүгэй сайын буолар. Арҕааттан, соҕуруулуу-арҕааттан олооһун тыал түстэҕинэ, хаар кэлэр. Сарсыарда дьэргэлгэн түстэҕинэ, былыта суох үчүгэй күн буолар. Сулустар өлбөөрөн көстөр буоллахтарына, халлаан сылыйар. Эрдэ хараар­даҕына, үүнээйи сааскы хапсыыртан тахсыыта бытаарар. Түүн тымный­даҕына, сир аһа үүммэт. Былыргы сахалар Ый Үргэли кытта алтыһыытын кэтээн көрөөччүлэр. Үчүгэй дьыл буоларыгар, кулун тутар 4 күнүгэр алтыһар. Хойутаан алтыстаҕына – куһаҕан дьылга.

Кулун тутар билгэтэ

Кулун тутар 1  күнэ – Хотой кэлэн уйатын хаардыыр, көмнөх хаар түһэр. Ымыы көстөр.

Кулун тутар 2 күнэ – Кыһын ортото. Киргил төрүүр. Эһэ биир өттүгэр эргийэн баран, салгыы утуйар.

Кулун тутар 4 күнэ – Ый уонна Үргэл алтыһыыта буолар.

Кулун тутар 6 күнэ – Күнүс ылаарар, бастакы бэлиэтээһин.

Кулун тутар 12 күнэ – Суол килэрийэр.

Кулун тутар 13 күнэ – Хаар ирэн, сарайтан таммалыыр.

Кулун тутар 14 күнэ – Дьэбдьиэкэйэп күнэ. Күнүһүн сылыйан, ириэ­һин саҕаланар. Бу күн хотуттан, арҕааттан тыалырдаҕына – сайына сөрүүн, хаһыҥнаах, сир аһа аҕыйах. Хаардаатаҕына – сайына ардахтаах. Саҥа төрөөбүт ый сууннаҕына, сайынын өлгөм үүнүү. Күүскэ сылыйдаҕына – саас эрдэ кэлэр.

Кулун тутар 15 күнэ – Улар охсоро саҕаланар.

Кулун тутар 17 күнэ – Бэлиэтээһин.

Кулун тутар 20 күнэ – Тураах кэлэр. Бу күн сылаас буоллаҕына, 40 күн сылыйар, тымныы буоллаҕына, 40 күн тымныйар.

Кулун тутар 21 күнэ – Күн түүнү кытта тэҥнэһэр, күн уһуна 12 чаас. Туллук кэлэр, кукаакы уйаланар. Тэҥкэ ойуурга суор уйатын оҥостор, бастакы сымыытын түһэрэр. Бу күнү Саха төрөөбүт күнэ дииллэр эбит. Сырдыкка тахсар туому толороллор. Иһиккэ уот иитэн баран, уоту аһатан, алгыс анаан туран, күнү батыһа эргийэн кэлэллэр. Уокка, дьиэ оһоҕор үс үрүҥ кылы алҕаан баран биэрэллэр.

Кулун тутар 22 күнэ – Саас кэлэр.

Кулун тутар 30 күнэ – Сылаас Өлөксөй күнэ, Ый туолуута. Таммах таммалыыр, онуоха муус чопчулар уһун, хойуу буоллахтарына – уулаах саас, кылгас буоллахтарына, сааһын уутун-хаарын көтүтэр.

Кулун тутар 31 күнэ – Саарба, солоҥдо төрүүллэр. Тыалырдаҕына, суолу томтотор.

Улуустарынан күн-дьыл туруга

Киин улуустар

Үгүс улуустарга былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ, сылаас буолара сабаҕаланар. Кулун тутарга үгүс улуустарга I дэкээдэҕэ түүҥҥү өттүгэр тымны­йар. Хаар I уонна III дэкээдэҕэ кыратык түһүөн сөп, урукку курдук улахан хаар киин улуустарга суох.

Бу ый I дэкээдэтэ урукку сылларга тэҥнээтэххэ, сымнаһыар:  күнүс -20С, -16С кыраадыс тымныы, түүнүн -29С, -22С. II дэкээдэ олох сөҥүүтэ суох буолууһу: күнүс -13С, -9С кыраадыс тымныы, түүнүн  -21С,  -18С  кыраадыс тымныы.

III дэкээдэҕэ кыра соҕус хаардаах буолууһу, күнүскү өттө биллэрдик сылыйар. Күнүс-8С, -5С кыраадыс тымныы, түүн  -17С -14С  кыраадыс тымныы.

Былырыын: I дэкээдэҕэ — 32С, -30С, II дэкээдэҕэ — 30С, -26С, III дэкээдэҕэ — 28С, -25С.

Кулун тутар 25-28 күннэригэр +1, +2 кыраадыс сылыйа сылдьыбыта бастакы ардах таммалаабыта.

Бүлүү бөлөх улуустар 

Бүлүү эҥээр улуустарга киин улуустары кытта тэҥ соҕустук сылыйыыһы. Бүлүү эҥээр улуустарга билигин хаар халыҥа ортотунан 40-45 см. Мантан саас эбии түстэҕинэ эрэ уу кэлииһи. Кулун тутарга манна хаара кэмчи – I дэкээдэҕэ кыра хаардаах уонна хаар суох.

Бу ый I дэкээдэҕэ былырыыҥҥы сылга тэҥнээтэххэ, сылаас:  күнүс -19С, -14С кыраадыс тымныы, түүнүн -24С, -28С. Хаар суох.

II дэкээдэҕэ хаар олох суоҕун кэриэтэ. Күнүс: -14С-, 11С кыраадыс тымныы, түүнүн  -19С -17С  кыраадыс тымныы.

III дэкээдэҕэ күнүс-8С-5С кыраадыс тымныы, түүн  -14С -10С  кыраадыс тымныы.

Былырыын: I дэкээдэҕэ -29С-25С, II дэкээдэҕэ -20С-17С, III дэкээдэҕэ -9С-4С

Кулун тутар 23-24 күннэригэр +2, +4 кыраадыс сылыйа сылдьыбыта,  самыыр­даабыта.

Өлүөхүмэ, Алдан, Нерюнгри 

Соҕуруулуу-арҕаа улуустарга быйыл балай да хаар түстэ, Өлүөхүмэ өрүс сүнньүнэн ортотунан 45-51 см хаар баар. Кулун тутарга хаара олох эмиэ кэмчи буолууһу. Урукку сылларга тэҥнээтэххэ, соҕуруу улуустар кулун тутарга лаппа сылыйыыһылар, ый бүтүүтүн саҕана ардыан сөп.

Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс -11-7С кыраадыс тымныы, түүнүн -15С-10С тымныы. II дэкээдэҕэ күнүс -12С-10С кыраадыс тымныы, түүнүн  -18С -14С  кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүс-8С-12С кыраадыс тымныы, түүн  -7С -2С  кыраадыс тымныы буолууһу.

Былырыын: I дэкээдэҕэ -27С-13С, II дэкээдэҕэ -28С-12С, III дэкээдэҕэ 13С-1С

Өймөкөөн улууһа

Өймөкөөн Саха сирин саамай тымныы улууһунан биллэр, ол гынан урукку сыллардааҕар кулун тутар балай да сымнаһыар буолууһу. Хаар олох кэмчи. I дэкээдэҕэ онон-манан биирдэ эмэ кыыдамнаан ылыа. Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс -32С-33С кыраадыс тымныы, түүн -45С-34С тымныы. II дэкээдэҕэ балай да тымныы буолууһу, күнүһүн: -21С-18С кыраадыс тымныы, түүнүн -30С-25С  кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүһүн -15С-10С кыраадыс тымныы, түүн -23С-20С кы­­раадыс тымныы.

Былырыын: I дэкээдэҕэ -36С-22С, II дэкээдэҕэ -19С-30С, III дэкээдэҕэ -14С-30С

Дьааҥы улууһа

Бу улууска былырыын турбут тымныылар курдук тымныы буолуо суоҕа. Урукку сыллардааҕар сымнаһыар буолууһу дуу. Хаара олох кэмчи, кыралаан I-кы эрэ дэкээдэҕэ түһүө, онон бүтүө. Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс -29С-23С кыраадыс тымныы, түүнүн -41С-33С тымныы. II дэкээдэҕэ күнүһүн -21С-18С кыраадыс тымныы, түүнүн -34С-29С  кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ Күнүһүн-17С-13С кыраадыс тымныы, түүн -23С-19С кыраадыс тымныйыыһы.

Былырыын:I  дэкээдэҕэ -49-45С, II дэкээдэҕэ -39С-35С, III дэкээдэҕэ -29С-25С

Абый, Муома, Халыма, Үөһээ Халыма, Аллараа Халыма улуустара 

Халыма-Индигир эҥээр улуустарга бу сылга киирэн баран урукку сыллардааҕар биллэ тымныйбыта, онон сааһа да оннук буолар чинчилээх. Кулун тутар ыйга хаар олох да суох буолууһу. Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс -20С-17С кыраадыс тымныы, түүн -37С-32С тымныы. II дэкээдэҕэ күнүһүн -18С-14С кыраадыс тымныы, түүнүн -34С-29С  кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ Күнүһүн -10С-5С кыраадыс сылаас, түүн -25С-22С кыраадыс тымныы.

Былырыын: I дэкээдэҕэ -42С-28С, II  дэкээдэҕэ -21С-41С, III дэкээдэҕэ -15С-7С

Анаабыр, Өлөөн, Тиксии

Арктика эҥээр улуустарга кулун тутар ый бастакы иккис декадаларыгар түүҥҥү өттүгэр балай да тымныйыыһык. Хаара олох да суох, арай 1 дэкээдэҕэ түһээт, бүтэр.

Бу ый I дэкээдэҕэ күнүс -34С-30С кыраадыс тымныы, түүн -38С, -32С тымныы. II дэкээдэҕэ түүҥҥү өттүгэр балай да тымныйыыһык. Күнүһүн -23С, -18С кыраадыс тымныы, түүнүн -32С-27С  кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүһүн -18С, -16С кыраадыс тымныы, түүн -23С, -20С кыраадыс тымныы.

Былырыын: I дэкээдэҕэ — 39С, -35С, II дэкээдэҕэ — 29С-25С, III дэкээдэҕэ — 33С-27С.