Кулуттааһын…

Кулуттааһын диэн тылы иһиттэхпитинэ, былыргы үйэтээҕи кэми саныыбыт. Ол эрээри аныгы да үйэҕэ оннукка түбэспит дьон ахсаана элбэх. Кулуттааһын диэн киһи быраабын быһыы,  бас бэриннэрии буолар.  Киһини уйулҕа уонна экэниэмикэ өттүнэн социальнай хабалаҕа ылыы. Былыргы сахалар аһыыр-таҥнар кыһалҕаттан кумалааҥҥа бараллара. Оччолорго баай батталын саҕана бу көстүү ойдубут-быстыбыт дьоҥҥо айахтарын булуналларыгар өрүһүлтэ да курдук буолара. 

 

Кулуттааһын сиэртибэлэрэ

Аныгы үйэҕэ кулуттааһын бобуллан турар. Ол эрээри, статистика көрдөрөрүнэн, аан дойду үрдүнэн бүтэһик биэс сылга кулуттааһын, ол эбэтэр дьону хаайан олорон күһэйэн үлэлэтии элбээбит. Ол курдук, бүтэһик биэс сылы ылан көрдөххө, сиэртибэ ахсаана 2,7 мөл. тиийбит. Кулуттааһыҥҥа сүрүннээн миграннар түбэһиэхтэрин сөп диэн бэлиэтииллэр. Үлэ көрдөнөр, социальнай өттүнэн тирэҕэ суох кэмнэригэр киирэн биэриэхтэрин, албыннатыахтарын сөп эбит. Ол эрээри миграннар бэйэлэрэ дьону кулут гынан харчылаһар түгэннэрэ эмиэ бэлиэтэммит. Кулуттааһын курдук ынырык быһыыга-майгыга сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор эмиэ түбэһэллэр. Бу көстүү ордук араб судаарыстыбаларыгар, Европа, Киин Азия диэки бэлиэтэнэр эбит. МОТ (международная организация труда) быһаарарынан, күһэлэҥ кулуттааһыҥҥа күүс өттүнэн өттөйөн ыал буолууга күһэйии эмиэ киирсэр. Бу көстүү сүрүннээн араас итэҕэллээх уонна култууралаах дойдуларга бэлиэтэнэр. Бүтэһик биэс сыл устатыгар МОТ чахчытынан, аан дойду үрдүнэн 22 мөл. киһи күһэлэҥ өттүнэн ыал буолан олорор эбит. Үгүстэрэ Азиатскай-Тихоокеанскай эрэгийиэҥҥэ олороллор, салгыы Африка, Европа уонна Киин Азия барар. Маннык ыал буолуу үгүстүк төрөппүттэр эрэ сөбүлэҥнэринэн оҥоһуллар.

Ыт курдук сыаптаан олордубуттар

Социальнай ситим киэҥник сайдыаҕыттан өрөспүүбүлүкэҕэ “хотон үлэһитигэр наадыйабыт” диэн ботуччу соҕус хамнаһы ыйан биллэриилэр тарҕаналлар. Киһи өйүгэр баппат уустук быһыы-майгы соторутааҕыта Ньурба улууһун Күндээдэ нэһилиэгэр тахсыбыта. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар пиэрмэр икки киһини хаайан олорон хотонун көрдөрбүт. Киһи олорор кыаҕа суох усулуобуйатыгар пиэрмэр хотон көрөөччүтүн ыт курдук сыаптаан хаайан олордубут. Сотору-сотору кырбыыр эбит. Бу эр дьон кулуттааһыҥҥа түбэспиттэрин туһунан ким да билиэ суоҕа эбит, ону эдэрчитэ түгэнинэн туһанан куотан, дьонтон көмө көрдөөн, ынырык сурах бүтүн өрөспүүбүлүкэни тилийэ көппүтэ. Кини дэриэбинэ үрдүнэн биир уоттаах ыалга кэлэн тоҥсуйан өрүһүлтэ көрдөөн быыһаммыт. Дьиэлээх хаһаайка сонно тута быраабы араҥаччылыыр уорганнарга биллэрбит. Кулуттааһыҥҥа дьону күһэйбит кырыктаах пиэрмэргэ РФ Холуобунай Кодексатын 127.2 ыст. 2 ч “а”, “г” пууннарынан (күүс өттүнэн өттөйөн дьону кулуттааһыҥҥа күһэйии) диэнинэн холуобунай дьыала тэриллибитэ. Эмсэҕэлээбит уол кэпсээнинэн, кини биллэрии нөҥүө пиэрмэргэ хотон көрөөччүнэн үлэҕэ киирбит. Ол эрээри икки нэдиэлэ үлэлээбитин устатыгар пиэрмэр тэбэр-охсор, кырыктанар эбит. Билигин бу дьыаланан силиэстийэ ыытылла турарын туһунан Силиэстийэлиир Кэмитиэт Саха сиринээҕи управлениетын пресс-сулууспата иһитиннэрэр.

Хомойуох иһин, киһи сүттэҕинэ кулуттааһыҥҥа түбэспиттэрэ буолуо диэн ким да сэрэйэн көрөн көрдөөбөт.

Аҕыйах сыллааҕыта “Тирэх” социальнай тэрилтэ ускул-тэскил сылдьар дьоҥҥо саас сылаас аһылыгы түҥэтэр кэмигэр репортажка тиийбитим. Онно биир түөрт оҕолоох дьахтар чугастааҕы улууска сүөһү көрөн үлэлээн айаҕын булуна сылдьыбытын, онтон саас буолбутугар Бэстээххэ киирэн баран устунан уччуйан куоракка кэлбитин кэпсээбитэ. Кини олус судургутук: “Кыстыкка киириигэ төннүөҕүм, ханна барыахтарай, сүөһү көрөөччүгэ наадыйдахтарына ылыахтара”, — диэбитин өйдөөн хаалбыппын.

Ньурба улууһугар тахсыбыт быһыы-майгы ханныгын да иһин сиэргэ баппат. Ускул-тэскил да сылдьыбыт, иһэн-аһаан иэдэйбит да киһини кырбыы-кырбыы куһаҕан усулуобуйаҕа тутан олорон сүөһү көрдөрөн хаһаайыстыбаны хаҥатар, төрүт үгэһи сайыннарар сатаммат.

Новокузнецкайга тахсыбыт быһылаан

Азербайджан миграннара 2012 cылтан тоҕус киһини хаайан кулуттаан олорбуттар. Бу тоҕус киһи ортотугар биэс эр киһи, түөрт дьахтар баара биллибит. Кинилэри 13 сыл устата бөҕү сортировкалыыр былаһааккаҕа бырааптарын хааччахтаан олорон үлэлэппиттэр. Кулуттааһын сиэртибэлэрин ОМОН үлэһиттэрин көмөлөрүнэн быыһаабыттар, гараас бадыбаалыттан булбуттар. Биир дьахтар куотан полицияҕа тыллаабыт. Арай кини куоппатах буоллун? Полиция быһаарбытынан, хас да сыллааҕыта сураҕа суох сүппүт, аймахтара уһуннук көрдөөбүт дьон бааллара биллибит. Ол эрээри силиэстийэ барар кэмигэр бу дьону кулуттааһыҥҥа күһэйбит уорбаланааччылар хаайыллыбатахтар.

Тульскай уобалас кулуттара

Былырыын Тульскай уобалас Белевскэй оройуонун Ровно бөһүөлэгэр дьаабылыка плантациятыгар цыганнар бараакка уонча киһини хаайан олордон үлэлэппит сурахтара тарҕаммыта. Кинилэр үлэһиттэрин докумуоннарын былдьаан ылбыттар, кулуттааһыҥҥа түбэспиттэрин өйдөөбөтүннэр диэн киэһэ ахсын арыгылатар эбиттэр. Ол дьон быыһыгар байыаннай дьайыы кыттыылааҕа баара биллибитэ. Биир киһи уоран аймахтарыгар эрийэн көмө көрдөөбүт. Онуоха аймахтара волонтердардыын сибээстэһэн айдаан тахсыбыта. Маныаха майгынныыр түгэннэр элбэхтэр. Социальнай ситим нөҥүө үлэ булан тиийдэхтэринэ, докумуоннарын, төлөпүөннэрин былдьаан баран хамнаһа суох араас үлэни үлэлэппит түгэннэрин туһунан үгүстүк суруйаллар да, көрдөрөллөр да. Маныаха майгынныыр түгэн Саратовскай уобаласка буолбута. Ол курдук, Перелюбскай оройуоҥҥа дьиҥнээх кулуттааһынтан эр киһи куоппут. Мамед Кулиев диэн киһи хаһаайыстыбатыгар көмөлөһүннэрээри, орто саастаах эр дьону үлэҕэ ылбыт. Ол эрээри кини дьону хаайан олорон кырбыы-кырбыы үлэлэппит. Биир күн эр киһи куоппут уонна полицияҕа үҥсэн пиэрмэргэ холуобунай дьыала тэриллибит.

Хомойуох иһин, киһи сүттэҕинэ кулуттааһыҥҥа түбэспиттэрэ буолуо диэн ким да сэрэйэн көрөн көрдөөбөт. Арассыыйаҕа тахсыбыт үгүс түгэннэргэ алҕас куоттахтарына эрэ быыһаналларын тахсыбыт быһылааннар да туоһулууллар.

Түмүк

Кулуттааһыҥҥа сааһынан хааччаҕа суох социальнай ситим нөҥүө ким баҕарар түбэһиэн сөп. Билсиһии кулуубун, арыгыны, табаҕы эмтиир дьон, түмсүү эбэтэр үлэ биэрээччи аатыттан сибээскэ тахсан албынныахтарын сөп. Ордук сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолору уйулҕа өттүнэн баттаан, куттаан манныкка тиэрдиэхтэрин сөп. Онон төрөппүттэр оҕону кытта эрэллээх сыһыаны олохтоон, ханнык да түгэҥҥэ киниэхэ көмөҕө кэлэр кыахтааххытын биллэриэхтээххит диэн уйулҕа үлэһиттэрэ өрүү сүбэлииллэр.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр тахсыбыт дьону кулуттааһыҥҥа тиэрдиилээх быһылаан хатыланыа суохтаах. Дьон хара көлөһүнүн туһанан атаҕастаан, баттаан бэйэтин хаһаайыстыбатын хаҥаттыбыт пиэрмэргэ сөптөөх миэрэ ылыллыахтаах.

ХААРТЫСКАЛАРЫ ОҤОҺУУ ӨЙ ОҤОРДО