«Куортам дуу, ипотека дуу?»

Бэйэ дьиэлэнииттэн туох да күндү суох. Бу этии ис хоһооно бүгүҥҥү Саха сирин олохтооҕор, ордук эдэр ыалга,  улахан суолталаах. 2 бырыһыаннаах чэпчэтиилээх Уһук Илиҥҥи ипотека олоххо киирэн, дьон дьиэ атыылаһалларыгар улахан төһүү күүһүнэн буолла. 

Ол эрээри, кэлиҥҥи кэмҥэ «куортам дуу, ипотека дуу?» диэн толкуй, өйдөбүл күөрэс гынна. Онон сиэттэрэн, ипотека төһө тиийимтиэ буолбутун ырытан көрөргө сананным. Манна биири өйдүөххэ наада, куораттарга нэһилиэнньэ ахсаана биллэрдик элбээтэ, ол чуолкай суол. Дьиэни атыылаһарга үбү-харчыны хайдах мунньабыт? Куортамнаан олорон харчы мунньар эбэтэр тута ипотекаҕа киирэр ордук дуу диэн ыйытыы үөскүүр. Онон бу иккигэ, хайаларыгар үбү-харчыны мунньуу барыһын быһаарыахпыт.

Сүүрбэ сыллаах иэс

«Киин сирдэргэ дьиэлэнэбит!», — диэн девиһинэн кэнники 5–7 сыл устата Саха сирин улуустарыгар олорор эдэр ыаллар киин сирдэргэ көһөн киириилэрэ лаппа элбээтэ. 2%-наах Уһук Илиҥҥи ипотека быһаччы көмөтүнэн 35 саастарыгар диэри эдэр ыалларга уонна соҕотох төрөппүттэргэ, ону таһынан миэдиктэргэ, учууталларга анаммыт бырагыраама элбэх дьиэ тутуллуутун толору хааччыйда. Урут ыйга 50–60 тыһ. солк. төлөбүрдээх ипотекаттан куттанар дьон, 2% ыстаапкалаах кирэдьиити уһуннук толкуйдуу барбакка ылаллар. Түмүгэр «билигин ылбатахпына, хойутаан хаалыам, маннык чэпчэки усулуобуйа хаһан да суох буолуо» диэн санааны, ол эбэтэр туохтан эрэ матан хаалыы кутталын үөскэтэр.

Бэйэ дьиэлэнии-уоттаныы инники кэскили түстээһин, оҕону, урууну хаҥатыыны кытта ыкса сибээстээх. Куортамнаан олорор дьиэ, баҕар ыйдааҕы төлөбүрэ чэпчэкитин да иһин, «бэйэ киэнэ» буолбатах. Хайдаҕын да иһин, бэйэ бас билэр дьиэлээх ордуга чуолкай.

Куорат кэҥээһинэ

Улуустартан куораттарга көһүү сүрүн төрүөтэ өйдөнөр. Үчүгэй хамнас, оҕолорго үрдүк таһымнаах оскуолалар, гимназиялар, университеттар бааллар, хаачыстыбалаах мэдиссиинэ көмөтө оҥоһуллар. Тыйаатырдар, киинэ саалалара, атыы-эргиэн кииннэрэ — олох таһыма атын. Ити төрүөттэр эдэр ыаллары улуустартан куоракка көһөргө күһэйэллэр. Оттон ипотека эбии «күөх уоту» уматта. Дьон улуустааҕы дьиэлэрин, баайдарын-дуолларын атыылаан, бастакы усунуос оҥостон, куорат олохтооҕо буолаллар.

Куораттар инфраструктуралара нэһилиэнньэ ахсаана эбиллиитин “уйбат” буолбута ырылхайдык көстөр. Сорох оскуолаларга үс симиэнэлээх үөрэхтээһин киирдэ, уһуйааннарга миэстэ суоҕа хомотор, балыыһаларга уочарат уһуур, суолларга тырааныспар харыыта үөскүүр. Иккиһинэн, кэскиллээх ыччат куоракка көһөн, улуустар сайдыылара бытаарда, тыа хаһаайыстыбата, оҥорон таһаарыы мөлтөөтө. Үсүһүнэн, дьиэ сыаната биллэ үрдээн, куоракка төрөөбүт-үөскээбит эдэр ыал дьиэлэнэр кыаҕа түстэ.

Кыаллыбат бастакы усунуос

Ипотекаҕа киирэргэ саамай улахан мэһэйинэн бастакы усунуос киирбитэ буолла. Бүгүҥҥү күҥҥэ бааннар ирдииллэринэн, кыбартыыра сыанатыттан 20–30% тэҥнэһэр. Холобур, киин куоракка биир хостоох кыбартыыра орто сыаната 10 мөлүйүөн солк. тиийдэ. Ол аата, эдэр ыал ипотекаҕа киирэригэр, 2–3 мөл. солк. буолуохтаах. Баччалаах харчыны хайдах мунньалларый?

Саамай тарҕаммыт ньыма. Эдэрдэр төрөппүттэрин эбэтэр бэйэлэрин улуустааҕы дьиэлэрин атыылаан бастакы усунуоһу оҥостоллор. Манна даҕатан, ийэ хапытаала эмиэ улахан көмөлөөх. Ол эрээри, төлөбүр кээмэйэ 2–3 мөл. солк. тиийбэт. Ардыгар потребительскай кирэдьиити эбии ылаллар, төлөрүйбэт икки бүк суумаҕа иэскэ киирэллэр.

Бастакы усунуос кыһалҕата көрдөрөрүнэн, дьиэ ылыыта чэпчэки ипотека да баарын үрдүнэн, син биир үрдүк дохуоттаах эбэтэр төрөппүттэрин көмөтүнэн туһанар ыччакка эрэ ордук тиийимтиэ буолбута ырылыччы көстөр. Оттон орто, намыһах хамнастаах, көмөтө суох эдэр ыалга ити “мэһэй” дабайыллыбат чыпчаал.

Ханныга ордугуй?

«Ипотекаҕа киирэн, ый аайы кимиэхэ эрэ 40 тыһ. сол. биэриэм оннугар, бэйэм дьиэбэр төлүүрүм ордук буолбатах дуо?» — диэн ипотеканы өрө тутааччылар этэллэр. Ону кытта: «Ый аайы 40 тыһ.солк. 20 сыл устата бааҥҥа төлөөн, бүтэһигэр икки кыбартыыра сыанатын кэриэтэ төлүүбүн. Ол оннугар 35 тыһ.солк. куортамнаан олорон, ордук харчыны бааҥҥа уктахпына, 20 сылынан бэйэм кыбартыыра атыылаһар харчыланыам», — диэн итинник сорох дьон толкуйдуур, суоттуур буоллулар. Манна хайата сөбүй диэн ыйытыы үөскээн тахсар. Дьокуускай куоракка атыыланар дьиэлэр сыаналарыгар олоҕуран, ааҕан-суоттаан көрүөҕүҥ.

Ипотекаҕа ыларга эдэр ыал 2 мөл. солк. бастакы усунуоһу төлүүр. Кирэдьиит суумата — 10 мөл. солк.–2 мөл. солк. = 8 мөл. солк. Ый аайы төлөбүрэ (20 сылга, 2%): 48 400 солк. 20 сыл устата төлөнөр уопсай суумата: 48 400 х12 ый х 20 сыл = 11 мөл. 616 тыһ. солк. Бырыһыана –11 мөл. 616 тыһ.солк. — 8 мөл.солк.= 3 мөл. 616 тыһ.солк. Уопсай ороскуота (бастакы усунуоһу аахпакка): 11 мөл. 616 тыһ. солк. (төлөбүр) + 600 000 (страховка) + 200 000 (нолуок) + 1 мөл.солк. (өрөмүөн) = 13 мөл. 416 тыһ. солк. Түмүгэр 20 сыл кэннэ бэйэ бас билэр кыбартыыратыгар тэҥнэһэр. Инфляцияны учуоттаатахха, сыана, баҕар, 20–25 мөл.солк. буолуон сөп, эбэтэр оннунан хаалар.

Оттон куортамҥа ыал ипотекаҕа киирбэккэ, 2 мөл. солк. харчыны 14% ыстаапкалаах бааҥҥа угаллар уонна 45 тыһ.солк. ыйга куортамнаан олороллор. 3 тыһ. 400 солк. харчыны ый аайы бааҥҥа ууруннахтарына, 20 сыл кэннэ мунньуллубут харчы 34 мөл. 500 тыһ. солк. буолар. Түмүгэр уу харчынан тута икки 1‑хостоох эбэтэр биир улахан 3–4 хостоох кыбартыыраны атыылаһар кыахтаналлар. Ити курдук, сыыппара көрдөрөрүнэн, куортамнаан олорон харчы мунньунуу үп-харчы өттүнэн быдан барыстаах буолан тахсар курдук.

Уһун болдьохтоох эппиэтинэс

Саха сиригэр дьиэ боппуруоһа билигин кырдьык «капкааҥҥа» кубулуйда. Биир өттүттэн, чэпчэки бырыһыанынан ымсыырдаллар, иккис өттүттэн — ол ипотека сыананы үрдэтэн дьону-сэргэни иэскэ киллэрэр. «20 сыллаах эппиэтинэс, бэйэни кытаанах тургутуу» диирбит оруннаах. Түмүктээн эттэххэ, ипотека туһалаах да, кутталлаах да буолуон сөп. Саха сирин олохтооҕун инники кэскилэ, уйгута ити ньыманы төһө өйдөөхтүк, сэрэхтээхтик уонна ырааҕы көрөн туһанарыттан быһаччы тутулуктаах. Олохпут биир эрэ, ону 20 сыллаах иэскэ ылларар оруннаах дуу, суох дуу диэн хас биирдии киһи бэйэтэ быһаарынар буоллаҕа.