Куттаныы оҕо саастан төрүттээх

Туохтан даҕаны куттаммат киһи диэн суох. Ол эрээри үгүс киһи кимиэхэ да эппэт кистэлэҥ куттанардаах. Ким эрэ үрдүктэн, хараҥаттан, үөнтэн-көйүүртэн, сабыылаах аантан о.д.а. элбэх. Арассыыйа олохтооҕун уонтан аҕыһа туох эрэ куттанардаах диэн  Бүтүн Арассыыйатааҕы дьон уопсастыбаннай санаатын үөрэтэр  киин (ВЦИОМ) бэлиэтиир. Маннык куттаныыны фобия диэн ааттыыллар.

Туохтан уонна хайдах үөскүүрүй?

Хомойуох иһин, фобия киһиэхэ оҕо сааһыттан үөскүүр. Оҕону кыра сааһыттан сэрэтэ, онно-манна ыттыбатын, куһаҕаҥҥа түбэспэтин диэн куттуу үөрэтииттэн тахсар диэн бэлиэтииллэр уйулҕа үлэһиттэрэ. Үрдүктэн куттанар оҕоҕо кыра сааһыттан үнтү түһэн тугун эрэ тоһутуон сөбүн туһунан хатылаан эт да эт буол­лахтарына, бэйэтэ да билбэтинэн, үрдүктэн куттана улаа­тар. Ол түмүгэр үөһээ таҕыс­та да мэйиитэ эргийэр буолар эбит. Оттон хараҥаттан куттанар, тыына хаайтарар киһиэ­хэ фобия бу көрүҥэ эмиэ оҕо сааһын кытта тэҥҥэ сиэттиһэн кэлбитэ биллэр.  Маныаха оҕо тус майгыта уонна төрөппүт сыһыана эмиэ дьайар. Холку, эйэлээх эйгэлээх төрөппүттэрдээх оҕолор кыра саастарыгар куттанар фобиялара улаатыыларыгар сүтэр эбит. Тоҕо диэтэххэ, оҕо саас куттала киһи улаатарын кытта уйулҕата бөҕөргүүрүнэн тэҥҥэ сүтүөхтээх.

Хас көрүҥэ баарый?

Фобияны хас да көрүҥҥэ араарыахха сөп. Аһаҕас эбэтэр сабыылаах сиртэн, үрдүктэн, хараҥаттан, ууттан (аквафобия), сорохтор ооҕуй оҕус­тан, чиэрбэттэн, баттах кыры­йааччыттан (арахнофобия) куттаналлар. Сорохтор куттаныылара социальнай хайысхалаах буолар. Фобия көрүҥнэриттэн бу саамай уустук көрүҥ буоларын уйулҕа үлэһиттэрэ бэлиэтииллэр. Элбэх дьон ортотугар тыл этииттэн, кирии­тикэттэн, соҕотохсуйууттан куттаныы киирэр. Маннык көрүҥү социо­фобия дэнэр. Социофобия  уйулҕа өттүнэн кэһиллиини көрдөрөр. Маннык киһи өрүү күүрэ сылдьар буолар. Онтон сылтаан дьону кытта уопсай тылы булара уустугурар. Маннык көрүҥүнэн ордук аһары хонтуруолга сылдьыбыт, элбэхтик мөҕүллүбүт, хааччахтаммыт оҕолор улаатан баран, эрэйдэнэр буолаллар. Зигмунд Фрейд сабаҕалыырынан, киһи ис санаатын, баҕатын уонна кыыһырыытын сатаан таһаарбатыттан тахсар эбит.

Төрөппүт буруйа

Өскөтүн, төрөппүттэр оҕоҕо өрүүтүн туох эрэ куттал­лааҕы кэпсиир буоллахтарына, оҕо ону олус чугастык ылынар. Холобур, илиини аһары элбэхтик суунуу, ыарыыга сыстыыттан куттаныы киириэн сөп. Оҕо кыыллары имэрийиэн баҕарар, онуоха төрөппүттэрэ ынах кэ­­йиэн, сылгы тэбиэн, ыт ытырыан сөбүн туһунан үгүстүк этэннэр, кутталы үөскэтэллэр. Оҕо улаатыытыгар бу фобия буолан олоҕун уустугурдара дуу, эбэтэр мантан босхолоноро бэйэтиттэн эмиэ тутулук­таах. Ол эрээри социофобияттан оҕо улаатан баран, босхолоноругар бэйэтигэр эрэл наада. Билиилээх, уопуттаах исписэлиис социофобияттан улааппытын да кэннэ босхолуон сөп. Өскөтүн өрүү, эн куһаҕаннык саҥараҕын, сатаан ыллаабаккын, куолаһыҥ соччото суох диэтэххэ, кини сатаан саҥарбат да, ыллаабат да буолар. Онон оҕо бэйэтигэр эрэллээх буоларыгар төрөппүт оруола улахан.

Уйулҕаҕа дьайыыта

Фобия киһи олоҕор туох да кутталынан суоһаабат. Ол эрээри кини киһи олоҕун хаачыстыбатын уустугурдар. Үөнтэн-көйүүртэн куттанар киһи айылҕаҕа, араас ыраах дойдуларга сылдьара ыарахаттары үөскэтэр. Үрдүктэн куттанар киһи үөһээ этээскэ лиибинэн айанныыра эмиэ куһаҕан. Ыттан, куоскаттан куттанар киһи бу кыһалҕаттан эмиэ эрэйдэнэр. Фобия киһи уйулҕатыгар дьа­йан, майгыны уларытыан сөп. Өрүү куттанар, буола иликтэн санаарҕыыр буоллахха, олох хаачыстыбата мөлтүүр. Мантан сыл­таан киһи ньиэрбэтин систиэмэтигэр кэһиллии тахсыан сөп. Киһи дабылыанньата үрдүөн, щитовиднай былчархайа (железа) бэр­гиэн, эниэргийэтэ мөлтүөн, хааныгар глюкозата үрдүөн сөп. Өй-санаа, эт-сиин күүрэн баран сылдьыан сөп. Онтон сылтаан утуйар уута уйгуурар, олоҕу ылыныыта ыарыыр.

Сөптөөхтүк тыыныы фобияттан босхолуур

Киһи батыһа сылдьар куттаныыттан хайдах босхоло­нуохха сөбүй? Уйулҕа үлэһиттэрэ уонна психотерапевт бы­­раас бэлиэтииринэн, куттаныыттан хас баҕарар сааска босхолонуохха сөп. Тустаах испи­сэлиистэр киһини кытта үлэлэһэн, көмөлөһөллөр. Ол эрээри киһи бэйэтэ эмиэ исписэлиис көмөтө суох фобияттан босхолонуон сөп.

Тус бэйэм оҕо сылдьан ыттан наһаа куттанар этим. Бу куттаныыбын суох гынаары, оҕо сылдьан үстэ ыттана сылдьыбытым. Үһүс сырыыбар биирдэ босхоломмутум. Ыттан куттанар эрээри, ыт туһунан элбэх киинэни көрөрүм, ыт­­таах ыалга оонньуу барарым. Кэлин бэйэм ыттанан баран, бу кыыллары наһаа сөбүлүүр буолбутум. Тастыҥ балтыбын саҥа чоппуускаламмыт куурусса тэбиэлээбитин көрөн, ити сааспар кууруссалартан уонна бөтүүктэн куттанарым. Мантан босхолоноору, сымыыт көрө диэн хотоҥҥо соҕотох киирэрим. Кэлин мантан эмиэ босхоломмутум. Киһи куттанар, сөбүлээбэт туругар иккистээн киириэн баҕарбат. Ол эрээри фобияттан босхолонорго, бу турукка толкуй­даан, холку­таан баран, иккистээн киириэх­тээхпит. Өйү-санааны сала­йан, мин мантан куттаммаппын, чахчы куттала суох диэн ылыныыттан киһи фобият­тан босхолонор кыах­таах. Исписэлиис сүбэлииринэн, фобиялаах киһи сөптөөх тыыныыны сатыахтаах. Бэйэтин сааһыланан, холкутук тыынан, кутталы кыайыахтаах.

Татьяна Николаевна, Дьокуускай олохтооҕо:

– Үөнтэн-көйүүртэн наһаа куттанабын. Ордук ооҕуй оҕустан сиргэнэбин, этим тардар. Мантан сатаан босхолоно иликпин. Айылҕаҕа таҕыстахпына оннук эрэйдэммэппин, таҥаспар-саппар ооҕуй оҕус хаама сылдьар буоллаҕына, кэргэним ылан быраҕар. Ол эрээри хас күн аайы куттанабын дии-дии саныы сылдьыбаппын. Фобия дэнэрэ эбитэ дуу…

Егор Васильевич, Дьокуускай:

– Мин оҕо сылдьан ыттан куттанарым, тоҕо диэтэххэ, ыаллыы олорор дьоммут ытырыык ыттаахтара. Ол босхо бардаҕына, кыл тыыммынан күрүө үрдүнэн дьиэбэр кэлэрбин өйдүүбүн. Билигин бэйэм икки ыттаахпын. Арааһа, ол куттаныыттан босхоломмуппун быһыылаах.

Лена Ивановна, Таатта улууһа:

– Мин оччоттон баччаҕа диэри хараҥаттан куттанабын. Остуолба лаампата алдьаммыт буоллаҕына, күһүҥҥү хараҥаҕа банаарынан сырдатынан кэлэбин. Хараҥаттан бэйэтиттэн куттанарым эбитэ дуу, туох эрэ тахсан кэлиэ диэн эбитэ дуу. Бэйэм да ситэри өйдүү иликпин.