“Кыайыы саллааттара дииллэринэн киэн туттабын”

Саха сирин булчуттарын туһунан Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 80 сылынан үтүө тылынан ахтан-санаан ааһыахтара.  Кинилэр Кыайыы туһугар сымнаҕас кыһыл көмүһү туттарбыттара, сорохтор саа-саадах тутан сэриилэспиттэрэ. 

Мэҥэ Хаҥалас улууһун II Наахара нэһилиэгин аатырбыт булчута, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Никаноров Иван Николаевиһы Дьокуускай куоракка кыыһыгар олордоҕуна көрсөн турабын. Онно кини сэриигэ хайдах айаннаабытын туһунан бу баар курдук кэпсээн турардаах:

— 1985 сылаахха Кыайыы 40 сылыгар Наахара бэтэрээннэрэ хаартыскаҕа түспүппүт. Харахтаах эрдэхпинэ ааҕарбынан, отуттан тахса этибит. Билигин итинтэн икки-үс эрэ хаалбыппыт бадахтаах. Кыайыы саллааттара дииллэринэн киэн туттабын. Ийэ дойдубут туһугар өлөрбүтүн кэрэйбэккэ, Илин уонна Арҕаа сырыттахпыт.

Мин сэриигэ 1942 сыллаахха ыҥырыллан, 2‑с Наахара нэһилиэгиттэн Майаҕа киирбитим. Сүрэхпинэн сыыйыллан, үлэ фронугар анаабыттара. Онтон 1943 с. Аллараа Бэстээххэ олордохпуна, эмиэ Майаҕа байаҥкамаакка ыҥырбыттара. Майа оскуолатын олбуора үллэҥнэс киһи этэ. Хамыыһыйалаан баран барыбытын сатыы Бэстээххэ ыыппыттара. Дьокуускайга “Коминтерн” диэн үс мэндиэмэннээх борохуотунан айаннаабыппыт. Алта рота баара. РСФСР үтүөлээх бырааһа буолбут Ф. П. Пивоварова Иркутскайга диэри арыаллаан айаннаспыта. 133‑с ыстатыйалаахтар Иркутскайга Мальтаҕа хаалбыттара. “Трудовойдар” диэн ааттанааччылар Байкалынан Монголия кыраныыссатыгар Хоронгой ыстаансыйаҕа түспүппүт. 300‑чэ этибит. 9 км сири төттөрү сатыы хаампыппыт. Байыаннай чааспыт саҥа тэриллэн үлэлии олороро. Биһиги 2‑с дивизион 4‑с, 5‑с, 6‑с эскадронугар киирбиппит”, — диэн кэпсээбитэ Иван Николаевич.

Кэбээйигэ — андаатардыы

Оччотооҕуга Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ оройуоннартан булчуттары түмэн, ыраах илдьэн бултатан, былааны толорторор идэлээҕэ. Ол сөптөөх дьаһал эбит. Уйбаан Никаноров ити хамсааһыҥҥа кыттан, 4 сыл устата Кэбээйигэ баран андаатардаабыт. Аан бастаан Түөрт уон арыы диэн ытык сирдэригэр бултаабыт. Бөртөлүөтүнэн илдьэллэр, аҕалаллар эбит.

— Миигин кытта Мэҥэттэн хас да киһи сылдьыбыта. Билигин да булдунан дьарыктанар тэрилтэлэр маннык дьаһаналлара буоллар, көдьүүһэ улахан буолуо этэ. Дьэ, онон 1967 сыллаахха “Саха АССР үтүөлээх булчута” ааты ылар чиэстэммитим. Онон тыа хаһаайыстыбатын тиэрдэр соругун толорууга бэриниилээхтик үлэлээбитим таах хаалбатаҕыттан үөрэбин. Норуот хаһаайыстыбатын ситиһиитин быыстапкатыгар үстэ кыттыбытым, — диэн кэпсээбитэ.

Аллайыаха булчуттара, балыксыттара

Оттон Аллайыаха булчуттара өстөөҕү кыайыы туһугар 5900 кырса тириитин биэрбиттэрэ. Сэрии сылларыгар судаарыстыбаҕа 2 мөл. солк. кэриҥэ суумалаах «сымнаҕас» көмүһү туттарбыттар. Бастыҥ булчуттар Гаврил Николаевич Щелканов уонна Алексей Алексеевич Слепцов сэрии сылларыгар хас биирдиилэрэ 40000 солк. түүлээҕи туттаран биллибиттэрэ. Бөрөлөөхтөн 33 тыһ. солк. түүлээҕи Егор Николаевич Рожин‑1, Русскай Устьеттан Семен Алексеевич Чикачев 30 тыһ. солк. суумалаах булду биэрбиттэрэ биллэр.

«Мин сэриигэ 1942 сыллаахха ыҥырыллан, 2-с Наахара нэһилиэгиттэн Майаҕа киирбитим. Сүрэхпинэн сыыйыллан, үлэ фронугар анаабыттара. Онтон 1943 с. Алараа Бэстээххэ олордохпуна, эмиэ Майаҕа байаҥкамаакка ыҥырбыттара»

Фашизмы суулларыыга оройуон балыксыттарын киллэрбит кылааттара тугунан да кэмнэммэт. Ол курдук, 1941 с. оройуоҥҥа балык собуота тэриллибитэ. Онон Аллайыаха бастакы суортаах балыга дойду аһын-үөлүн пуондатын хаҥатыыга ыытыллыбыта. Сыл ахсын холкуостар 2000 сэнтиниэр балыгы туттараллара. 10–12 саастаах обургу оҕолор эмиэ улахан дьону кытта тэҥҥэ балыктаабыттара.

“Путь развития” хаһыакка уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн Е. Едукин суруйбутун аахпыттаахпын. Гаврил Николаевич Щелканов Ойоотуҥ туундаратыгар дьадаҥы булчут дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Кырыымчык олохтон кини 12 сааһыгар аҕатын кытта сонор суолугар туруммута. Булт абылаҥар ылларбыт уол аҕатын хас биирдии сүбэтин кулгааҕын таһынан аһарбакка истэрэ. Кэлин бэйэтэ уопуттаах булчут буолан баран кыра быраатын Семену үөрэппитэ. Кини сайын Кэндэ диэн сиргэ балыктыыра. Кыһынын булдугар бэлэмнэнэрэ.

Сэрии буолуон иннинээҕи сылга Дьокуускайга тыа хаһаайыстыбатын ситиһиилэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи сүлүөтүгэр кыттыбыта уонна ол сылга Москваҕа Бүтүн Сойуустааҕы быыстапкаҕа кыттар чиэстэммитэ. Эбээн, чукча, саха уонна нуучча тылларын билэр буолан, дьону кытта уопсай тылы түргэнник булара.

Щелканов паастара

Сэрии саҕаламмытын туһунан ыар сураҕы истэн баран, кини үтүө суобастаах үлэтинэн өстөөҕү кыайарга санаммыта. Хоту дойду олохтоохторугар оччотооҕу баартыйа уонна бырабыыталыстыба куруук көмөлөспүтүн да үрдүнэн, син-биир ас-таҥас кырыымчык кэмнэрэ этэ. Онон балыкка эрэ улахан эрэллэрин ууралара. Ол эрээри балыгы бэйэлэрэ сииллэринээҕэр, көлүүр ыттары аһатыыга уонна кырсаҕа мэҥиэ гынарга туһаналлара. Кырсаны бултааһыны саҥа паастары тутан эрэ кыайыахха сөбүн Гаврил өйдөөбүтэ. Хотугу Муустаах Муора кытылыгар тутарга ыраахтан матырыйаалы тиэйиэххэ, маһы аҕалыахха наада этэ. Онон кини кэргэнэ Дария Григорьевнаны кытта кыһын 200 км тэйиччи сиртэн паастары тутууга наадалааҕы барытын таспыттара. 1942 сыл сайыныгар Щелкановтар хайыы үйэ сүүсчэ саҥа паастаммыттара. Кыайыы туһунан үөрүүлээх сураҕы кини эмиэ саҥа паастарын тута сылдьан истибитэ.

Сэбиэскэй бырабыыталыстыба сорсуннаах булчут Г. Н. Щелканов Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр үлэтин үрдүктүк сыаналаан, Ленин уордьанынан наҕараадалаабыта.

Бу курдук, саха булчуттара Кыайыыны уһансыбыттара.

ХААРТЫСКА: НИКАНОРОВТАР АРХЫЫПТАРЫТТАН.
БАЛАҺАНЫ ЖЕННИ СТРЮКОВА БЭЛЭМНЭЭТЭ.