Кыайыы сылын ыччата

Быйыл Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 80 сылын кытта эт саастыы көлүөнэ икки бүк үөрүүлээх үбүлүөйдээх саастарын бэлиэтиир кэрэ-бэлиэ сыллара. Юрий Наумович Иванов — улахан дьиэ кэргэҥҥэ аҕа баһылык, эһэ, хос эһэ буоларын таһынан бүтүн нэһилиэккэ, улууска тарбахха баттанар биир тутаах салайааччынан үлэлээн, суолун-ииһин хаалларбыт Ньурба улууһун уонна Хорула нэһилиэгин бочуоттаах киһитэ, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына, өрөспүүбүлүкэ үөрэҕириитин туйгуна, педагогическай үлэ, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай сулууспа бэтэрээнэ бу көлүөнэ биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ.

Кини төрөөбүт Хорулатын, үлэлээбит Маарын нэһилиэктэрин, Киэҥ Ньурба оройуонун чэлгийэ сайдыыларын туһугар үрүлүйэ-харылыйа үлэлээн, туруу үлэһит дьонун кытта тус кылаатын киллэрсибит суураллыбат үтүөлээх. Киһи барахсан мутугунан быраҕар муҥур үйэтигэр туох баар өйүн-санаатын ууран күн тура үлэлээн муспут, чөкөппүт кылаата бар дьонугар анаммыт буоллаҕына – кини аата дьон-норуот өйүттэн сүппэт-оспот үрдүк аналлаах.

Үөрэнэр, сайдар дьулуурунан

Үөрэх дьыла саҕаланыыта эдьийин Арыппыаны сайыһан, “атаара” диэн ааттаан саппай уопсан кэлбит уол билэ-көрө охсон, бастакы кылаас оҕолорун кытта паартаҕа олорунан кэбиспиттээх. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, буойун-учуутал Гаврил Михайлович Иванов кылааска киирэн кэлбитигэр үөрэниэх баҕатын күүһүттэн ким хайа иннинэ ойон тураат биир тыынынан: “Мин аатым Дьууруй Уйбануоп, сааһым сэттэм”, — диэн чап гыннарбытын, учуутал бу чобуо уолчааҥҥа: “Ээ, тоойуом, эн оскуолаҕа кэлин кэлээр”, — диэн этэн, дьиэтигэр ыытан турар. Дьэ, ол ымсыылаах оскуолатыгар Дьууруй үөрэҕи түргэнник ылынар буолан, ыарыҕаппатаҕа. Оҕолортон өрүү элбэх кинигэни аахпыт кини буолара. Ыарыһах ийэтин аралдьытаары оронун төбөтүгэр чөкөллөн олорон Амма Аччыгыйын, Эрилик Эристиин уо.д.а. саха суруйааччыларын өлбөт-сүппэт айымньыларын доргуччу ааҕан биэриитэ кыра киһи билиитэ-көрүүтэ кэҥииригэр, хараҕа аһылларыгар ханан эмэ көмөлөөх буолбут буолуохтаах. Бастакы кылааска толору икки кылааһынан киирэн баран, оҕо бөҕө иккис сылын хаалан, уурайан, сэттискэ сэттиэ эрэ буолан тиийбиттэрэ.

Дьууруй Иванов 1963 с. онуһу бүтэрэригэр үөрэҕэр саамай ордуктара эрээри, сорох учууталы кытта өйдөспөт түгэнтэн сылтаан үөрэххэ ыытар путевкаҕа тиксибэтэҕэ моһоллордоох буолбута. Уол хайыа баарай – арай байыаннай үөрэххэ баран туттарсары ким да боппот диэн санаанан Ньурба военкоматын нөҥүө Алданынан, Улахан Неверинэн, онтон поеһынан Хабаровскайга диэри бэрт эрэйдээхтик айаннаан, байыаннай училищетын булбута. Манна ый кэриҥэ буолбутун кэннэ медицинскэй хамыыһыйаны туораабакка, төттөрү утаараллар. Табыллыбатым диэн дойдутугар ийэтин көрсөр, үлэлиир санаалаах иһэр киһиэхэ Дьокуускайга үөрэххэ киирбит уолаттара СГУ физико-математическай факультетыгар эбии набор буола турарыгар туттарыс диэннэр, онно киирэн хаалар.

Ол эрэн дииргэ тиийиллэр… Уус Алдаҥҥа Бартыһаан Дьөгүөрэп аатынан колхуос Бээрийэтээҕи учаастагар от үлэтигэр практикаҕа сылдьан, кээһии үрдүттэн түһээри, өйөнөн турар мас кыдамаҕа дэҥнэнэн, суһалынан Дьокуускайга киллэриллэн, эпэрээссийэлэнэн бэттэх кэлбитэ. Сааһыгар тиийэн бастакы куурустартан сүүрбэччэ уолу байыаннай училищеҕа ыыта сатаан бараннар, эпэрээссийэни иҥин аахсыбакка, аны аармыйа сулууспатыгар ыыталлар. Приморьеҕа үс сыллаах тиргиччи сулууспалыыр кэмигэр чаас Бочуотун кинигэтигэр киллэрэллэр. Сулууспалаан кэлэригэр уолаттара бэлиэр бэһис кууруска үөрэнэллэрэ. Аармыйаҕа сылдьар кэмигэр ийэтэ барахсан хас да сыл суорҕаҥҥа тэллэххэ сытан ыалдьан өлбүтэ, аҕата 80-чатыгар чугаһаан сылдьара. Онон 2-с кууруска салгыы үөрэммэккэ, дойдулуур суолун туппута.

Сайдыы олугун охсон, суураллыбат суолун хаалларан

Хорулатыгар кэлэн куруусчуттаан, онтон саҥа кулууп тутуутугар болуотунньуктаан, үлэттэн бастакы Бочуотунай грамотатын оччолорго “Марха” сопхуос дириэктэрэ Семен Никифорович Романов илиититтэн туппута. 1968 сылтан кэтэхтэн үөрэххэ көһөн, кэргэнэ Мария Титовна Никитина Магадан институтун бүтэрэн, үөрэх салаатын сэбиэдиссэйэ Алексей Гаврильевич Кардашевскайга үлэҕэ аната киирбиттэрэ. Антоновкаҕа, Аканаҕа барыҥ диэбиттэрин аккаастаан, улахан туруорсуунан дойдутугар Хорулаҕа таласпыта. «Мин физкультура, кэргэним физика, математика учууталынан ананан Хорулаҕа үлэлээбит сылларбытын олохпут биир саамай сырдык кэминэн ааҕабыт”, — диэн Юрий Наумович “Хорула” кинигэҕэ ахтар.

Аармыйаттан кэлэн сүгэ тута сылдьыбыт болуотунньук уол аны тута учууталлаан киирэн барара ыарахаттардаах курдуга. Киинтэн ыраах олорортон, инбэнтээр, дьарыктанар усулуобуйа суоҕуттан иҥнибэккэ, олохтоох салалта өйөбүлүнэн оройуоҥҥа киирэн миэстэлэһэн соһуталыыллара. Өссө Марха эҥэр 7 оскуола күрэхтэһиитин сыллата тэрийэн ыыталлара. Аны кэтэхтэн үөрэҕэр үрдүкү кууруска сырыттаҕына, география чааһын биэрбиттэрэ.

Юрий Наумович Хорула 8 кылаастаах оскуолатыгар 1974-1975 сс., салгыы орто оскуолаҕа 1975-1977 сс.  дириэктэрдээбитэ. Бастаан ананан үлэлииригэр салайар кэлэктиибигэр нэһилиэк инники дьылҕатыгар туһаайыллыбыт икки чопчу соругу туруорбута. Ол, бастатан туран, оҕо үөрэттэрээри ыаллар маассабай көһүүлэрин тохтотор туһугар Хорулаҕа орто оскуоланы астарыы; иккиһинэн, оскуола базатын, дьиэтин-уотун хаҥатан, инники өссө сайдар олугун ууруу этэ. Маны олоххо киллэриигэ педколлектив, нэһилиэнньэ өйөбүлүнэн бу боппуруостары оройуон, өрөспүүбүлүкэ салалталарыгар күүстээх туруорсуу, өрөспүүбүлүкэ хаһыатыгар оннук ис хоһоонноох ыстатыйа таһааттарыы түмүгэ өр күүттэрбэтэҕэ. Нэһилиэккэ орто оскуола 1975 с. аһыллан, бастакы выпуск 1977 с. бүтэриитэ – улахан ситиһии этэ! Онон үөскэ көһүү тохтотуллубута, оскуола кэлэктиибэ, учууталлар хамнастара туруктаах буолар суолга киирбитэ, ыччат дойдутуттан тэлэһийбэт усулуобуйата тэриллибитэ, нэһилиэк эстэн хаалбакка, сайдыыга тахсар олуга охсуллубута.

Юрий Наумович итинэн дуоһуйан хаалбакка, аны оҕолор уонна учууталлар үөрэнэр, олорор, үлэлиир усулуобуйаларын төрдүттэн лаппа тупсарар судургута суох соругу быһаарарга ылсыбыта. Нэһилиэккэ билигин да баар 2 этээстээх 4 квартиралаах типовай олорор дьиэ, хочуолунай оскуолаҕа сыста турара сатамматынан, туспа саҥаны туттарыыта билигин да сулуспалыы тураллар. Былыргы оскуола көҥдөйүн сорҕотунан алын кылаастарга туспа үөрэнэр куорпуһу, бастаан кулууп, кэлин оскуола үөрэтэр мастарыскыайа буолбут дьиэни оскуола эр дьонунаан туппуттара. Дириэктэр хара маҥнайгыттан олохтоох Сэбиэти, сопхуос отделениетын салалтатын кытта бииргэ үлэни-хамнаһы сатабыллаах тэрийиитинэн, сытыы толкуйунан бу тутуулар үксүлэрэ туох да улахан үп-харчы ороскуота суох тутуллаллара ситиһиллибитэ. Үгүспүт иккиэннэригэр үөрэммит, олоххо сүҥкэн билиини, иитиини ылбыт барҕа махталлаахпыт. Саас-күһүн хоно-өрүү ыраах туристическай похуоттарга оҕолору илдьэ сылдьыыта — биир туспа  кэрэ кэпсээн, үтүө өйдөбүл. Юрий Наумович манна барыта 1967-1977 сс. үлэлээн ааһарыгар нэһилиэгэр сайдыы олугун охсон, бэйэтин суураллыбат суолун-ииһин хаалларбыта. «Саамай күндүтүк саныыр наҕараадам — төрөөбүт Хорулам нэһилиэгин бочуоттаах гражданина аат иҥэриллиитэ буолар”, — диир кини билигин.

Уутугар-хаарыгар киирэн үлэлии сылдьар киһиэхэ аны саҥа оскуола тутулла турар сиригэр Маарга дириэктэрдии көһөн киир диэн  үөһэттэн кытаанах дьаһал кэлэр. Бу маннык кыккыраччы акккаастааһынтан учууталлатыахтааҕар буолуох, биир да сиргэ үлэҕэ ылыахтара суоҕун, паартыйа ыйыытын утары барыллыбатын, бирикээһэ тахсан бүтэн сытарын туһунан этэллэр. Онон Юрий Наумович Маар орто оскуолатыгар дириэктэрдээн, салгыы үлэлээн нэһилиэк олохтоох Сэбиэтин исполкомун бэрэссэдээтэлинэн талыллар. Маары сөбүлээн олохсуйан үлэлиирдии, саҥа дьиэ туттан, холлоҕоһун бүтэрэрэ чугаһыыр. Бу кэмҥэ салайар нэһилиэгэ оройуоҥҥа, өрөспүүбүлүкэҕэ бастаталаан, Алексей Томтосов этиитинэн паартыйа райкомугар үлэҕэ ыҥырыллар. Ньурбаҕа киирэн үлэлээн эрдэҕинэ өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ уонна бөдөҥ “Ньурба” сопхуоһугар партком сэкирэтээринэн аны талаллар, директорынан Хорула оскуолатыгар үөрэппит үөрэнээччитэ, баара-суоҕа 27 сааһыгар сылдьар Валентин Никифоров ананар. Итинтэн кэлин сылларга Юрий Наумович аны оройуон дьаһалтатыгар араас салайар-тэрийэр үлэлэргэ Ньурба биллэр-көстөр салайааччыларын, туруу үлэһит дьонун кытта бииргэ алтыһан үлэлээбит кэмин олоҕун биир кэрэхсэбиллээх кэминэн ааҕар. Ити кэм ситиһиитэ — билигин оройуон устуоруйатын биир бэлиэ кэрэһитэ.

Дьиэ кэргэним – мин баайым

 

Улуу Кыайыы буолуо лоп курдук ый иннинэ нэһилиэк бастакы үөрэхтээҕинэн ааҕыллар Наум Гаврильевич уонна Мария Герасимовна дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтэ. Биир быраата уончалааҕар олохтон эрдэ туораабыт буолан, эдьийэ библиотекарь Аграфеналыын, быраата, университет доцена, кафедра сэбиэдиссэйэ,  техническэй наука кандидата Виктордыын аҕам саастарыгар диэри бииргэ өйөһөн-тайаһан баччаҕа кэллилэр.  

Кини Ньурба Хаҥалаһыттан төрүттээх 8-10-с кылаастарга бииргэ үөрэммит, биир интернакка иитиллибит кыыһын Маня Никитинаны, билиҥҥитэ өрөспүүбүлүкэ үөрэҕириитин туйгуна, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Мария Титовнаны кытта, Магадаҥҥа уруу тэрийэн ыал буолбуттара алта уонча сыла чугаһаата. Биэс оҕону төрөтөн, элбэх сиэннэргэ, хос сиэннэргэ тапталлаах эһэ, эбэ аатын сүгэллэр.

Юрий Наумович Кыайыы 80 сылыгар 80 сааһын туолар дьоро күнүн саҕаланыытын таптаан дьарыктанар “Иэйии” үҥкүү ансаамбылын кытта бэрт чэпчэкитик көтө-дайа вальстаан арыйыыта барыбытын да сөхтөрдө. Киин куорат килбэйэр киинигэ «Европа» рестораҥҥа ыччаттара бэлэхтээбит дьоһун дьоро киэһэҕэ төрөөбүт-төлөһүйбүт, үлэһит уонна ыал буолан сириэдийбит Хорулатыттан, Ньурбатыттан Дьокуускай куорат Автодорожнай уокуругун салалтатыттан, уопсастыбаннаһыттан бэрэстэбиитэллэр, аймах-билэ  бар дьоно мустаннар дьоллоох олох бэлиэ түгэнин үөрүүтүн-көтүүтүн үллэһиннилэр. Тус олоҕун, үлэтин бэлиэ кэрчиктэрэ оччотооҕу олох сырдык ахтылҕанын уһугуннарар истиҥ кэһии буолан кэпсэннэ, видеоҕа тиһиллибит хаартыскаларынан, ыалдьыттар ахтыыларынан сиһилии сэһэргэннэ, «Эстрада тыйаатырын” биллиилээх ырыаһыттарын, бэйэтин “Иэйии” ансаамбылын ырыаларынан, үҥкүүлэринэн доҕуһуолланна, барыта ис киирбэхтик ытык киһиэхэ истиҥ махтал, таптал тыынынан илгийдэ.

Кыайыы сылын ыччата буолан Юрий Наумович өртөн ыла иһигэр иитиэхтии сылдьыбыт санаатыгар Хорула нэһилиэгин, Ньурба улууһун бочуоттаах киһитин Иван Ильич Николаевы уонна миигин кытыннаран, үһүөн «Сэрии сылларын оҕолоро” диэн ити сыллар сүдү өйдөбүнньүк-эпопеяларынан буолар кинигэни 2016 уонна 2018 сылларга икки томунан таһаарбыппыт. Дьэ, бу кинигэ хорулаларга, этэргэ дылы, өлбөт-сүппэт үйэлээх өйдөбүл сибэтиэй кинигэнэн буолар. Бу курдук кини өссө хас да кинигэни таһааран дойдутугар бэлэх ууммута. Үйэ чиэппэрин кэриҥэ устата күн бүгүҥҥэ диэри Наумович нэһилиэгин кытта сүбэ-соргу тута, кыра-улахан боппуруостарга өйөбүл-тирэх буолан хайа да эдэрдээҕэр күннэтэ тэрийсэ, сүүрэ-көтө сылдьара — махталлаах дьыала. Тапталлаах Хорулатыгар былааннаан, салайан туттаран хаалларбыт тутуулара күн бүгүҥҥэ диэри туһалыы турууларыгар, салайсыбыт Маарын нэһилиэгэ өрөспүүбүлүкэ нэһилиэктэрин ортолоругар кыайыытыгар, салалтаҕа үлэлээбит «Ньурба” сопхуоһун үрдүк аатыгар-суолугар, оройуон итинтэн кэлиҥҥи кэмнэргэ сайдыытыгар — кини кылаата баар.

Дьэ бу курдук, Юрий Наумович уоскуйан хаалбакка, кинигэ суруйа, куорат үгүс тэрээһиннэригэр көхтөөхтүк кытта, олорор уокуругун чиэһин көмүскүү, үҥкүү куонкурустарыгар уйаҕас муусукаҕа уйдаран, вальстаан тэлээрэ, дьоҥҥо көмө-тирэх буола сылдьар. Мария Титовнатынаан кини — сахаҕа чахчы да киһи киэн туттар, холобур оҥостор ытык ыала, тумус туттар бас-көс баараҕай дьоно. Ньурба сирэ кэлэр да кэмнэргэ маннык мааны дьонунан барҕара турдун!

Елена Иванова, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ,

СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, бэчээт туйгуна