Кыайыы ыһыаҕа уонна күрэс төрүт көрүҥнэрэ

Аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт II Аан дойду сэриитин Кыайыытын 80 сыла. Хас биирдии саха ыала улахан охсууну ылбыта. Тыылга хаалбыттар Кыайыы туһа диэн сукка-курааҥҥа күүстээх үлэни көрсүбүттэрэ, тэрээһиннэри ыыппыттара.

Таатта улууһун муниципальнай архыыбын сэдэх докумуоннарыгар олоҕуран, 1944, 1945 сс. Кыайыы ыһыахтара хайдах тэриллибиттэрин, барбыттарын туһунан билсиэҕиҥ.

Саһарбыт страницалар кэпсииллэр

​Архыып — үйэлээх ситим. Манна үйэлэри уҥуордаан саха киһитин олоҕо, олоҕун тутула, удьуора, үлэтэ-хамнаһа сурукка тиһиллэн хараллар сирэ. Буолкаларга ууруллубут урукку тыынынан илгийэр докумуоннарга, барыбыт төрүччүтэ кичэллээхтик ууруллар. Тааттабыт архыыбыгар, улууспут дириҥ устуоруйалааҕын курдук, кылаакка тэҥнэнэр сэдэх матырыйааллар, мунньахтар боротокуоллара туоһу буолан хараллаллар. Күн бүгүн архыыпка баар Улуу Кыайыы 80 сылынан, ааспыты эргитэ, Кыайыы ыһыахтарын сырдатарга сананныбыт.

Бастакынан (оччотооҕу кэм суруйуута уларытыллыбата, хайдах баарынан бэчээттэннэ), Протокол № 28 Очередного заседания Исполкома Таттинского РСДТ от 20 мая 1944 г. Присутствуют: Председатель РИК Андреев Н.В., Члены Исполкома: Герасимов В.А., Неустроев П.Е., Григорьев Н.П. Секретарь РИК Григорьев Д.П. Приглашенные: Слепцов Н.Д.-Заврайзо, Котяков И.М.-нач.ксвязи, Абаянцева Т.А.-райплан, Саввина Е.Р.-гособеспечение.
​8.300. Слушали: О проведении ысыаха в колхозах района-Григорьев.
​8.300. Решили: 1. 1944 с. Бэс ыйыгар район бары наслегтарыгар ыһыахтары тэрийэргэ. Ыһыах күнүнэн 1944 с. бэс ыйын 15 числатын ааҕарга.
​2. Бары Н-С председатэллэрин обязаннастыырга:
а/ Наслегтар, истэригэр 25-V-44 с. ааспакка эрэ биэстии киһиттэн состаавтаах ыһыах комиссиятын олохтуулларыгар.
б/ Ыһыахтары атаарар тэрээһин үлэлэр планнарын оҥорон районнай комиссияга 1-VI-44 с. ааспакка эрэ киллэрэн бигэргэттэрэргэ.
3. Район колхозтарыгар тэриллэр ыһыахтары салайыыга районнай комиссияны 9 киһиттэн састаавтаах олохтуурга:
1. Таллаев Е.А.-комиссия председателя.
2.Гаврильев С.И.-комиссия председателин солбуйааччы.
3. Чахов Н.Г.-комиссия секретаря.
4.Слепцов Н.Д.-член
5. Неустроев П.Е.-член
6.Аржаков В.Х.-член
7.Михайлов И.И.-член
8.Толстякова М.С.-член
9. Кириллин Е.И.- член
4. Ыһыахтары атаарыыга, народ политическай өрө көтөҕүллүүтүн күүрдэргэ, үрдүк үүнүүнү ылар, сүөһү иитиитин тупсарар иһин бары государственнай иэстэри кэмин иннинэ төлүүргэ, сир паарын, хомуур машинатын ремонун бүтэрэн тиийэргэ колхозтаахтары түмэргэ сүрүн соругу туруоруллуохтаах.
Председатель РИК п/п /Н. Андреев/
Секретарь РИК п/п /Д. Григорьев/ /ТМА. Ф.1.О.1. Д.23./

​Бу уураахха олоҕуран, норуот өрө көтөҕүллүүтүн көрдөрөр ыһыахтар улуус холкуостарыгар биир күн ананан, бэс ыйын 18 күнүгэр,  1944 с. ыытыллыбыттар. Оччотооҕу “ Коммунист” хаһыат 20 нүөмэригэр (19.05.1944) “Ыһыах уонна кинини тэрийии” диэн ыстатыйа тахсыбыт. Бу ыстатыйаҕа саха төрдө Эллэй маҥнайгы ыһыаҕы тэрийбититтэн саҕалаан, кини саха материальнай олоҕун илгэтиттэн, сылгы, ынах сүөһү баайдаахтарыттан төрүттээх, абыычай быһыытынан биир суол үтүө үгэспит буолара ыйыллыбыт. Үрүҥ ас анал туспа иһиттээх, ыһыах көрө-нара тэриллиитин, ыһыах ис хоһооно, кини туруорар сүрүн соруга күннээҕи олохпутуттан тутулуктанара уо.д.а суруллубут. Бу ыстатыйаҕа кэннэки бириэмэҕэ, сэрии бириэмэтигэр түбэһиннэрэн, кураан дьыллар буоланнар, онуоха эбии тыа хаһаайыстыбатын салайыыга улахан алҕастар тахсаннар, ыһыахтар биллэрдик сэдэрэхсийэн, аҕыйаан тураллар диэн этиллэр. Онтон хаһыат 29 нүөмэригэр (21.07.1944) ыһыаҕы салайар оройуоннааҕы комиссия бэрэссэдээтэлэ Егор Таллаев “Колхозтар ыһыахтарын түмүгүттэн” суруйуутун көрдөххө, бу өтөрүнэн саха норуотугар көстүбэтэх, эдэр ыччат хаһан да билбэтэх норуот найиональнай бырааһынньыгар — ыһыахха оройуон 34 холкуостарын дьоно-сэргэтэ мустубут.

Түһүлгэ хаба ортотугар киэргэтиллибит сиэллээх сэргэлэр, ол тулатынан, чэчирдэри батыһа ыһыахчыттар киирэр ааркаларын таһынан сэргэлэр, тулалаан турбуттар, олорго ыһыах маҥнайгы аһын биэрээччи кулуннаах биэ, көмүс ыҥыырдаах, кычымнаах, чаппараахтаах, аарыктаах үүннээх бастыҥ ат баайыллан кэрэхсиппит. Түһүлгэ ортотугар аар сэргэ таһыгар саха иһиттэрэ: сири иһиттэр, кэриэн айахтар, чорооннор, лэппэйдэр, сабарайдар, кытахтар, кытыйалар, таҥалайдаах, симэхтээх араас туос иһиттэр туруоруллубуттар. Холкуостар барыта 713 чороону, 125 кытахтары, 40 сиэллээх удьаалары, 14 сири иһиттэри, 426 араас суол туос иһиттэри муспуттар, 155 хадьааһыннаах тэлгэхтэри тэлгээбиттэр. Ыһыахха холкуостар 212 биэни тутан кымыстаабыттар, 8951 киилэ кымыһы, 1944 киилэ саламааты, 3060 киилэ эти, 3700 киилэ суораты, 636 киилэ арыыны, 1658 киилэ бурдугу туһаммыттар. Ыһыахха 125 ат сүүрбүт, сэлиигэ 4 ат кыттыыны ылбыт. Онтон илии-атах оонньууларыгар: кылыйсыыга 129 киһи, ыстаҥаҕа 129 киһи, быа көтүтүүтүгэр 97 киһи, буурдааһыҥҥа 69 киһи, тустууга 44 киһи кыттыыны ылбыттар. Бу ыһыахтан саҕалаан улууспутугар төрүт көрүҥнэринэн күрэс ыытыллыбытын туһунан бастакы тиһиллибит докумуон буолар. Ыһыах ырыанан-хоһоонунан доҕуһуолланан: 10 олоҥхо, 4 чабырҕах, 65 былыргылыы ырыалар толоруллубуттар. Уон түөрт холкуос бастыҥ стахановецтарыгар, ударниктарыгар 223 киһиэхэ 12.950 солк. бириэмийэни туттарыллыбыт. Ыстатыйа түмүгэр итэҕэстэр ыйыллыбыттар: идэлээх сүүрүк аттары, атыырдары, биэлэри толору туһамматахтарын, сахалыы иһит-хомуос ситэ хомуллубатаҕа, саҥа оҥоһуллубатаҕа, үҥкүү, ырыа, хоһоон аҕыйаҕа ыйыллыбыт. Егор Таллаев ыстатыйатын: “Кэлэр дьылларга ыһыаҕы кыайыылаахтык атаарыахпыт, саха национальнай улуу бырааһынньыгынан үйэ саас тухары саха народун символынан оҥоруохпут, кини кэрэ кэтит кэскилин кэҥэтиэхпит, дьолун сураҕын улаатыннарыахпыт диэн эрэниэххэ сөп”, — диэн түмүктээбит.

Онтон, Кыайыы сылын ыһыаҕын 24 нүөмэрдээх боротокуолун көрдөххө, маннык:
Протокол № 24 Объединенного заседания исполкома Райсовета Д.Т. и бюро Таттинского РК ВКП/б/ от 24 мая 1945 года.
Присутствуют: члены исполкома: Герасимов В.А., Слепцов Н.Д., Мурунова Д.И., Аргунов И.С., Беляев М.
Члены бюро: Прокопьев С.М., Неустроев П.Е. ,Степанов Н.В.

Приглашенные: Павлов /СНК/, Вьючный /Райзо/, Петров /Райсовет/, Саввин, Кузнецов, Местников, Бурнашева /РК ВКП /б/, Тарабукин, Бястинов /редакция/.
Слушали: О плане проведения колхозных «Ысыахов» в июне Месяце 1945 года /т. Кузнецов/
Высказались: Слепцов, Герасимов, Саввин, Бродников, Степанов, Местников, Аргунов, Прокопьев.
Установили: Заслушав информацию завотделом партийной пропаганды и агитации РК-ВКП /б/ тов. Кузнецова «О плане проведении колхозных «Ысыахов» в июне Месяце 1945 г. президиум исполкома Райсовета Д.Т. и бюро РК ВКП /б/ ПОСТАНОВЛЯЮТ:
1. Утвердить представленный план о проведении «Ысыахов» по району к 15/ VI/ 45 г.
2. Провести районный осмотр итогов колхозных «Ысыахов» в районном центре с 18 по 19 июня 1945 года.
а/ Выделить с 1 июня с/г 6 человек из районных организаций для художественного оформления Места районного смотра итогов колхозных «Ысыахов», смотр организовать в Стадионе и провести конские бега в аэродроме.
б/ Проделать трибуны в стадионе за счет средств благоустройства районного центра.
Председ. Исполкома Райсовета: п/п /П. Неустроев/
Секретарь РК ВКП /б/ п/п /С. Прокопьев/

Бу боротокуолга ыһыах ыытыытын былаана, тэрээһинэ, 21 холкуос төһө аһы-үөлү бэлэмниирэ тиһиллибит. Ыһыахха 217 биэттэн барыта 23200 киилэ кымыһы бэлэмнииргэ, 120 киилэ арыы ороскуоттанара ыйыллыбыт.

Ыһыах сүрүн былааныгар улуус 49 холкуостара бэс ыйын 15 күнүгэр ыытыллаллара, ыам ыйын 25 күнүттэн 45 кг. кымыһы ыыллара, 22-кэ дылы ыһыахтар кэмииссийэлэри тэриллэллэрэ ыйыллыбыт. Салгыы бэс ыйын 10 күнүгэр дылы ыһыаҕы тэрийиини бэлэмин түмүктэниэхтээҕэ суруллубут. Манна тоҕус ыйыы киирбит: кымыс уонна ас-үөл бэлэмэ, анал иһиттэри бэлэмнээһин, ыһыах буолар сирин, тэрилин, ат сүүрдүүтүн, художественность самодеятельность, манна олоҥхоһуттар, худуоһунньуктар кыттыылара, үгэстэри туһаныы, госбылааны толоруу, физкультурнай оонньуулар, бу күн бастыҥ сылгыһыттарга, сүөһү, сир үлэһиттэригэр бириэмийэни туттарыы туһунан суруллубут. Ону таһынан нэһилиэктэр сэбиэттэригэр киирэр учаастактарга мунньах ыытыы суруллубут. Биир улахан дьаһал ыһыах ыытыллыытын көрүүтүгэр туһаайыллыбыт. Ыһыах ыытыллар күннэрэ, ыһыах, ат сүүрдүүтүн тэрийии, трибуна, сайыҥҥы сценаны, площадканы оҥоруу, сэргэни туруоруу, ыһыах ыһыллар сирин-уотун ыраастааһын, күрүөлээһин, Райсоюз, пищекомбинат, квас, морс, кинигэ, хаһыат, промтовардары: иһит-хомуос, оонньуур атыытын тэрийии. Балары сэргэ 4-14 пууннарга: 1/ VI түһүлгэ тэрилин бүттүүн холкуоһунан ылсан тэрийэллэрэ, ыһыах дакылааччытынан П.Е.Неустроев анаммыта ыйыллыбыт. 10-19/VI художественнай самодеятельноһы көрүү (эпп. Тимофеев, Кривошапкин), кинокартиналары 18-20/ VI көрдөрүү, ыһыах тэриллэр сиригэр биэстэн итэҕэһэ суох учууталлары ыҥыран лозуннары, плакаттары, фотомонтаж бэлэмнэтэргэ. Күнүһүн 18-19/VI национальнай оонньуулары тустууну, мас тардыһыытын, кылыыны, куобахтааһыны уо.д.а тэрийии (эпп. Бродников, Голиков), 19/VI авиапортка ат сүүүрдүүтүн ыытыы (эпп. Вьючный), ат сүүрдүүтүгэр уонна национальнай оонньууларга бириэмийэ олохтооһун (эпп. Таллаев), хаһыат витриналарын тэрийии (эпп. Бродников), “Коммунист” хаһыакка бу күннэргэ бастыҥ үлэлээх оройуон олохтоохторун сырдатыы, литературнай страница олохтооһун (эпп. Тарабукин) /ТМА.Ф.1.О.1 Д.27. Л.44-48 об./.

Кыайыы ыһыаҕа буолуон иннинэ, 1944 сылга курдук, “Коммунист” хаһыат 21 нүөмэригэр (25.05.1945) “Ыһыахтар буолуохтарын иннинэ” суруйууга, ыһыаҕы тэрийэр кэмииссийэ холкуостар ыһыахтарын бэс ыйын 15 күнүгэр, оройуон киинигэр бэс ыйын 18 күнүгэр ыытыллара суруллубут уонна “Кыайыы ыһыаҕар үөрүү үҥкүүтэ” диэн Н.Попов, И.Андросов ааптардаах оһуохай тыллара тахсыбыт. Онтон ыһыах ыытыллыбытын кэннэ хаһыакка (22.06.1945 № 25) ыһыах барыытын туһунан биир балаһа анаммыт. Манна биир балаһа “Саха национальнай бырааһынньыга ыһыах — Ытык Күөлгэ” ыһыах барыытыгар анаммыт. Бу балаһаҕа Н. Андросов оройуон ыһыаҕар 4000 киһи сырытта диэн сырдаппыт, Д. И. Муруунаба “Ситиһиллибитинэн уоскуйумаҥ” (Хара Алдан нэһилиэгин “Төрүттэнии” колхоз колхозтаахтарыгар), А.Баямжин “Уолба ыһыаҕар”, эппиэттиир редактор Д.Е.Тарабукин “Киэҥ Эбэҕэ” суруйуулара бэчээттэммит. Никифор Андросов суруйуутугар тохтоотоххо, ыһыах бэс ыйын 18 күнүгэр 10 чааска саҕаламмыт. Ыһыах ыалдьыттарынан фронтан кэлбит, “Кыһыл Сулус” уордьаннаах Тит Белолюбскай, эмиэ “Кыһыл Сулус” уордьаннаах Г. Баишев, куораттан Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлин солб. К.Н.Слепцов, суруйааччылар Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа, Н.М.Заболоцкай, философскай наука кандидата, доцент А.Е.Мординов, “Кыым” хаһыат эппиэттиир редактора С.П. Ковлеков, байыаннай комиссар, уордьаннаах К.П. Колодезников, артистар  П.Васильев, Н.Слепцов уо.д.а сылдьыбыттар. Ыһыаҕы ыытар кэмииссийэ бэрэссэдээтэлэ Таллаев ыһыаҕы аспыт. Үөрүүлээх митиҥҥэ Саха АССР Совнаркомун председателин солбуйааччы т. Слепцов, БСК(б)П Райкомун секретара т. Колосов, ЫБСЛКС Райкомун секретара т. Макаров, кырдьаҕас учуутал т. Кочкин, Саха АССР Верховнай Советын депутата т. Мурунова тыл эппиттэр. Ыһыах уонна инники соруктарбыт тустарынан Райсовет исполкомун председатела т. Неустроев П.Е. дакылааттаабыт. Ыһыахха “Кыһыл күүс”, “Сардаҥа”, “Боевой” холкуос холкуостаахтара үчүгэйдик бэлэмнэнэн кэлбиттэрэ хайҕаммыт. Киэргэллээх симэхтээх аттар, саха национальнай көстүүмнэрин кэппит дьахталлар, кыргыттар, 776 устуука кымыс иһитэ, онтон атыттар ыһыаҕы киэргэппиттэр. Бу суруйууттан киллэрэн биэрдэххэ маннык:

Аттар күрэхтэһиилэригэр

Колхозтар ыһыахтарыгар бастыҥ миэстэни ылыталаабыт аттар, биэлэр күрэхтэһиигэ кытыннылар. Сүүрүүгэ киэҥник биллибит сылгылар 31 ат, биэ кытынна. 2 километр сиргэ Ленин аатынан колхоз «Сүүрүк элэмэс» диэн 13 саастаах ата -2 минута 5 секунданан, «Ньургуһун» колхоз «Муҥур кулгаах» диэн 7 саастаах ата — 2 минута 50 секунданан, Промартель председателин т. Нутчин 10 саастаах ата 3 минута 05 секунданан кэллилэр. Ити курдук, сүүрүүгэ “Ворошилов”аатынан колхоз 9 саастаах атыыра 2 минута 55 секунданан, «Күөдүй» колхоз 12 саастаах атыыра 2 минута 55 секунданан, «Кыһыл күүс» колхоз «Тураҕас» диэн биэтэ 2 минута 56 секунданан, “Молотов” аатынан колхоз «Кытта» диэн 13 саастаах биэтэ 2 минута 58 секунданан кэлэн бастаан таҕыстылар. «Сүүрүк элэмэс», «Муҥур кулгааҕы» олус сөҕөн-махтайан дьэ «Сүүрүк барахсаттар эбит» — диэн бэлиэтээн этэллэр.

Илии-атах оонньуутугар

Кылыыга Н.И. Аммосов 12 туоска 38 метры, А.М. Мурунов 37,7 метры, Р.А.Кулаковскай 36,8 метры бардылар. Көрөн турдахха Аммосов, Мурунов итиэннэ Кулаковскай кылыйаллара чэпчэкитинэн, чахчы кылыыһыт дьоннор диэх курдук. Ыстаҥаҕа 12 туоска 33,8 метр 35,7 метры түһэннэр: Аммосов Н.,Кулаковскай Р. уонна Мурунов А. бирииһи ыллылар. Куобахха, быа көтүүтүгэр уонна буурдааһыҥҥа ити үөһээ бэлиэтэммит биллэр быһый дьоннортон ураты В. Дмитриев, И.Санхядов, И.Луковцев, И.Гуляев чорбойдулар.

Сүүрүүгэ эр дьоннортон Д. Монастырев 300 метрга 41 секунданан, Р.Кулаковскай 42 секунданан, П.Осипов 42 секунданан уонна Н.Аммосов 43 секунданан кэллилэр. Сүүрүүгэ дьахталлартан 200 метрга Е.Белых 32 секунданан, М.Петрова 35 секунданан, Е.Неустроева 34,5 секунданан таҕыстылар.

Тустууга 1 миэстэни П. Саввин, 2 миэстэни А.Байбаллыков ыллылар.

Мас тардыһыытыгар И. Власов, К.Мончурин, дьахталлартан «Кыһыл күүс» колхоз членэ Магатырева А., Сталин аатынан колхоз членэ Вырдылина А. 1-2 миэстэни ыллылар.

Илии -атах оонньуутугар кыайбыттарга оройуоннай комиссия 3725 солкуобай харчынан, спиринэн, мохуорканан бириэмийэлээтэ.

Волейбольнай командалартан Ытык Күөл орто оскуолатын командата (капитан т. Вьючный) Баайаҕа, Т. Игидэй т/с. оскуолаларын уонна оройуоннай сборнай командалары кыайаннар 300 солкуобай харчынан бириэмийэлэннилэр. Волейболунан уһулуччу үчүгэйдик В. Вьючный, И. Санхядов оонньоотулар.

Ыһыахха государственнай культура дьиэ коллектива “Эллэй Бөҕө, Омоҕой Баай” диэн пьесаны көрдөрдө. Олоҥхоһуттартан И.Давыдов, Д.Элбэрээкэп, С.Андросов, И.Оҕочуйаарап түһүлгэҕэ 4 сиргэ олороннор, бэйэлэрин олоҥхолоруттан толордулар.

Түмүктэр

Ыстатыйа: “Быйылгы ыһыах биһиги оройуоммут олоҕор сүҥкэн улахан суолталаах событиенан буолар. Ыһыаҕы тэрийиигэ оройуон общественноһа барыта тардылынна. Ыһыах соругунан, сылгы сүөһү иитиитин салгыы сайыннарыы саха национальнай оҥоһуктарын дэлэтии уонна народ уус-уран айымньытын үөрэтии, тиһэҕэр колхозтар культурнай хаһаайыстыбаннай олохторо сайдыытын иһин түмсүү буолар”,- диэн түмүктэммит.

Бу ыстатыйалар ааптардарын, Сэбиэттэр үлэлэлэрин бэтэрээнэ Егор Артемьевич Таллаевы, кыраайы үөрэтээччилэрбититтэн биир бастакылара уонна бастыҥнара Никифор Харлампьевич Андросовы оҕо сылдьан көрбүт уонна кинилэр тустарынан дьон, норуот тылыттан элбэх үтүөнү истибит дьоллоохпут.

​Бу курдук, Улуу Кыайыыны уруйдуур ыһыахтар сурукка тиһиллэн хайдах ыытыллыбыттарын, улуус архыыбыгар хараллар саһарбыт страницалар кэпсииллэр. Харах уулаах үөрүү, эмиэ да кутурҕаннаах, аһыылаах Улуу Кыайыыбыт оччотооҕу кэмин ахтан-санаан уонна улууспутугар докумуоҥҥа тиһиллибит төрүт көрүҥнэринэн күрэс 1944 с. ыһыахха маҥнайгынан тэриллибитинэн, Тааттаҕа иккис төгүлүн ыытыллар XXII “Манчаары оонньууларыгар” сыһыаран уруккуну ахтан аастахпыт буоллун.

Вера Канаева, суруналыыс,
Лариса Слепцова, Таатта улууһун муниципальнай архыыбын сэбиэдиссэйэ.

1945 с. Ытык Күөлгэ буолбут ыһыах хаартыскалара Чөркөөх түмэлин уонна “Таатта” ЫКЛХМ-З пуондатыттан ылылыннылар.