Кыайыыбын Хатас 380 сылыгар аныыбын!

Саха санаалаах, саха тыллаах-өстөөх, үтүө үгэстэрдээх дьоно кыһарҕаннаах кырыа кыһыммытын оччолортон баччаларга диэри кыһалҕа курдук ылыммакка ураты уран-уйан турук, тургутуу, уһаарыллыы быһыытынан ылынан ону уйан, бэйэ нөҥүө аһарынан аан дойду атын омуктарыттан, норуоттарыттан уратылаах, сайдыылааххыт ээ диэн саллыбакка, туйгуҥҥут ээ диэн толлубакка ылсан-ыпсаран, тутан-тупсаран, айар аартыктары арыйталаан, тутар суоллары тутуһан тэҥҥэ аахсаллар.

Дэлэҕэ даҕаны аан дойду үгүс норуота истэ-истэ саллар 50-60 кыраадыс тымныытын туһаҕа таһааран, көмүскэл оҥостон олоруохпут дуо… Дэлэҕэ даҕаны тулууру-дьулууру дакаастыыр араас элбэх тэрээһиннэрдээх буолуохпут дуо… Ол барыта төрүт дьоммут кэһии гынан хаалларбыт өркөн өйдөрүттэн, үйэлэри уҥуордаабыт үтүө үгэстэриттэн өһүллүбэт өһүө курдук төрүөттээх, хамсаабат акылааттаах.

“Кыһын Саха сириттэн саҕаланар” диэн Дьокуускай куоракка тэриллэн баран күн бүгүн норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа тахсыбыт улахан бэстибээл – күрэх чэрчитинэн араас хайысхаҕа талааннаахтары-дьоҕурдаахтары, дьиктилээхтэри-дьиибэлээхтэри, ураты уйан туруктаах дьону түмэр. Онтон биир хайысхата хаар, муус оҥоһуктары оҥорор маастардар 4 түһүмэххэ мусталлар. Бастаан тоҥ балык кыһыытыттан саҕаламмыт эбит буоллаҕына сыыйа кэҥээн, тэнийэн, ис хоһооно дириҥээн барбыта. Инньэ гынан муус, хаар оҥоһук баар буолуута ирдэбил да курдук этэ диэтэххэ омун буолбат.

Быйылгы 2025 сыллааҕы күрэххэ тэрийэр бөлөх эрдэттэн үлэлэһэн, балаһыанньа быһыытынан сайаапкалары көрөн, 35 хамаандаттан 20 хамаандатын күрэххэ киллэрбит. Олор истэригэр бүгүҥҥү ыалдьытым Максим Охлопков салайааччылаах хамаанда эмиэ ааспыт. Дьэ уонна блиц диэн ааттаах түһүмэххэ, этэргэ дылы ууну-уоту ортотунан ааспыт, эрэллээх табаарыһыныын Айсен Габышевтыын кыайыылаах буолар өрөгөй үөрүүтүн биллилэр. Бу үтүө сураҕы истэн Максимныын кэпсэтиибит маннык буолла:

— 2009 сыллаахха ыал буолуохпуттан Хатас нэһилиэгин олохтооҕо буолбутум, кэргэмминээн Мариялыын икки оҕолоохпут: улахаммыт 14 саастаах, кырабыт эһээхэй. Айар-тутар эйгэҕэ дууһабар чугас хайысханан уус үлэтэ буолар. Оскуолаҕа сырыттахпына уус, уһаныы, айыы-тутуу диэн өйдөбүлү убаастыыр учууталым Виталий Иванович киллэрбитэ. Кини көмөтүнэн ордук мас оҥоһуктарга чугаһаабытым. Боп-боростуой хаптаһын дуу, чуурка дуу оҥоһук буолан тахсара туһугар сэһэн-кэпсээн курдук буоллаҕа дии. Инньэ гынан оскуоланы бүтэрэн баран ханна киирэбин, ким буолабын диэн боппуруоска наһаа өр эриллибэккэ, Романов аатынан Дьокуускайдааҕы ойуулуур-дьүһүннүүр училищеҕе киирэммин мас ууһа буолбутум. Устудьуон сылдьыахпыттан муус-хаар оҥоһуктар эйгэлэригэр киирбитим, бастаан кыралаан бэттэх күрэхтэргэ онтон сыыйа кэҥээн-дириҥээн күрэхтэрим ыырдара ыраах дойдуларга тириэрдибитэ. Онтон ыал буолан бараммын аҕа баһылык быһыытынан булааччы-талааччы суолугар үктэнэммин сайын аайы тутуунан күүскэ дьарыктанабын. Онтон кыһыҥҥы өттүгэр тутуу тохтуурун саҕана оруобуна дьэ хаар, муус оҥоһуктарым кэмэ кэлэр. Ити курдук ситимнэһэн олоҕум баран иһэр. Күрэхтэргэ докумуон, кумааҕы өттүгэр анал үөрэхтээҕим күүскэ көмөлөһөр. Холобура эскизтэрбин бэйэм толкуйдуубун, уруһуйдуубун.

Ити курдук салгыы кэпсээһинигэр бу улахан киэҥ эйгэҕэ сылдьарыгар сахалыы сиэри-туому төһө тутуһарын уонна ол төһө көмөлөөҕүй диэн ыйытыкпар эппиэтэ маннык буолла:

— Сахалыы сиэр-туом дьиҥэ хас биирдиибит дууһатыгар, сүрэҕэр баар дии саныыбын. Айар-тутар киһиэхэ ол ордук чугас буолар эбит. Ол иһин алаадьынан айах тутуу, аал уоппун оттооһун сиэри-туомун куруутун оҥоробун. Омук быһыытынан уратыбытын илдьэ сылдьарбыт ордук атын дойдуга тиийдэххэ олус наадалаах – тирэнэр тирэхтээх, көмүскэллээх буолаҕын. Күрэххэ, көрүүгэ, араас таһымнаах тэрээһиннэргэ барарбар, уһун айаҥҥа турунарбар дьиэ-кэргэним эмиэ тэҥҥэ долгуйар, улаханым – уолум кыайдахпына үөрэр аҕай: “Эмиэ кыайдыҥ дуо?” диэн күллэрэр түгэннэрэ эмиэ баар. Мариям ис-иһиттэн холку уонна бэйэтэ эмиэ дууһатынан-сүрэҕинэн айар эйгэни өйдүүр-өйүүр буолан кэлэр-барар буоллахпына дьиэ-кэргэним туһугар – тыылбар эрэлим улахан. Хайа уонна миигин күүтэр сырдык, сылаас дьиэ баара күүспэр күүс эбэр буоллаҕа. Манна уонна түгэни туһанан кэргэним дьонугар куруутун кулу гынардаах, мэлдьи бэрсэрдээх, хаһан баҕарар хаһаастаах Леонид Прокопьевичка, Александра Владимировнаҕа махталбыт муҥура суох диэн тоһоҕолоон этиэхпин баҕарабын.

Сахабыт сирин кырыа кыһыныгар таһырдьа тура тэбинэн туран үлэлииргэ тэрийээччилэр өттүлэриттэн усулуобуйа туһунан манны диэн сэһэргээтэ:

— Усулуобуйа чааһыгар тэрийээччилэргэ Дьокуускай куорат дьаһалтатын иһинэн тэриллибит хамыыһыйа үлэтэ үрдүк таһымнааҕын тоһоҕолоон туран этэн туран махталбын тиэрдиэм этэ. Сылаас ас, сынньанарга усулуобуйа баарын таһынан өссө кыттааччылар утарсааччылар курдук буолбакка биир санаалаахтар мустан үтүөнү кэрэни оҥороллорун туһугар биир санааҕа, биир тэтимҥэ киириилэригэр анаммыт араас атын түһүмэхтэр бааллар. Бу көстүү биллэн туран үлэ түмүгэр үтүө оруолу оонньуура мөккүөрү үөскэппэт.

Хатаска олохсуйбутуҥ ырааппыт, нэһилиэги туох диэн сыаналыыгын, инники былааннарыҥ хайдахтарый диэҥҥэ:

— Эппитим курдук, Хатаска олохсуйбутум ыраатта, манна мин оҕолорум күн сирин көрдүлэр, манна мин дьиэ-кэргэнинэн олоробун, о.э. силис-мутук тардабын. Хатаһы хара маҥнайгыттан сөбүлээбитим – хайдах эрэ сахалыы холку тыын, чуумпу, уу нуһараҥ диэн өйдөбүллээхпин. Уһун айаннар, илистиилээх үлэ-хамнас кэннэ кэлэммин сынньанар, санаабын сааһылыыр сирим – Хатас. Ханнык баҕарар улахан күрэхтэргэ, күөн күрэстэргэ, тэрээһиннэргэ сылдьар дьон ыраах да чугас да буоллун кэннигэр турар эйигин өйдүүр-өйүүр дьоннордоох буолар. Мин күн бүгүн олох үллэр үөһүгэр сылдьар буолан олорор нэһилиэгим олоҕор астына кэпсиир гына көхтөөх кыттыыны ыла иликпин эрээри син бириэмэм, күүһүм тиийэринэн кыра да буоллар кыттыгастаахпыттан испэр үөрэбин – тоҥ балык кыһыытыгар күрэхтэргэ кыттарга дьиэтээҕи сорудах быһыытынан оҥоһуллар бүлүүдэлэргэ мууһунан иһит оҥорон биэрбит түгэннэрдээхпин. Ол эрээри инники өттүгэр бэйэм силис-мутук тардан олорор сирбэр туох эмит күттүөннээҕи оҥорор баҕа санаалаахпын. Уонна бу кыайыыбын быйыл төрүттэммитэ 380 сыла буолбут кэргэним, оҕолорум төрөөбүт сирдэригэр, бэйэм ыал быһыытынан олохсуйан олорор нэһилиэкпэр Хатаска аныыбын.

Түмүкпэр Максим Охлопков бу кыайыытын кытта тэҥҥэ улуу Кытайга баран күрэхтэһэргэ ыҥырыы туппутунан эҕэрдэбин тиэрдиэм этэ. Айар-тутар суоллаах киһи кэлии-барыы ороскуотун бэйэтэ сүгэн туран итинник ыраах айанныырын бэлиэтээн туран Сахабыт сирин аар саарга хас эмит төгүл аатырдыбыт талба талааннаах эдэр дьоммутугар Максим Охлопковка уонна Айсен Габышевка ситиһиилэрэ ситимнээх, кыайыылара кынаттаах буоларыгар баҕа санаабьытын тиэрдиэҕиҥ.

Наталья Руфова Хатас-Дьокуускай 2025