Кыайыыны аҕалсыбыт ырыа!

Маннык сүдү суолталаммыт ырыа биһиги сахабыт норуотун  устуоруйатыгар баара дуо? Баара уонна күн бүгүнүгэр диэри уостан түспэккэ ылланар. Ол – “Хайыһар” диэн, биллиилээх бэйиэт Илья Дорофеевич Винокуров-Чаҕылҕан хоһоонугар суруллубут ырыа.

“Хайыһар” диэн ырыа муусукатын ким суруйбутун аҕа көлүөнэ дьон билэллэр, оттон бүгүҥҥү эдэр дьонтон ыйыттахха, үгүстэрэ Чаҕылҕан тылыгар ылланар норуот ырыата диэхтэрэ. Түгэн көстүбүтүнэн быһаара соҕус эттэххэ, маннык. Бу ырыа муусукатын Андрей Филиппович Костин 1942 сыллаахха айбыта.

— Андрей Костин диэн кимий, тугунан биллибит-көстүбүт киһи этэй? — бу ыйытыыны композитор Андрей Самойловка биэрбитим. Кини кылгастык бу курдук хоруйдаабыта:

— Андрей Филиппович Костин 1893 сыллаахха алтынньы 3 күнүгэр Липецкэй уезд Шахманка диэн дэриэбинэтигэр төрөөбүт-үөскээбит. 1916 сыллаахха Москватааҕы консерваторияҕа үөрэнэн вокалист буолар. Оҕо эрдэҕиттэн муусукаҕа, ыллыырга тардыһыылааҕа. Таҥара дьиэтин хоругар ыллаһар бэртээхэй куоластааҕа. 1939 сыллаахха В. И. Ленин аатынан Москватааҕы педагогическай институту ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрэн, муусука учууталын дьупулуомун ылбыта.

Андрей Костин Бурятияҕа үлэлии сылдьан, 1941 сыллаахха Саха сиригэр кэлбитэ. Вокальнай чаас сэбиэдиссэйэ Марк Жирковтуун устуудьуйаҕа бииргэ үлэлээбиттэрэ. Саха муусукатын устуоруйатын билсэр, вокальнай ускуустубаны үөскэтиигэ, сайыннарыыга көмө буолуохтааҕын дириҥник өйдөөбүтэ. Талааннаах эдэр дьону кытта күүскэ үлэлэһэрэ. Дьокуускайдааҕы педагогическай институкка муусука бэрэпэдэбээтэлинэн уһун кэмҥэ тахсыылаахтык үлэлээбитэ.

Андрей Филиппович Костин муусукаҕа уонна вокальнай ускуустубаҕа дьоҕурдаах саха ыччатын өрүү өйүүрэ, көмөлөһөрө. Биһиги биллиилээх ырыаһыттарбыт Илья Перевалов, Анегина Ильина, Ая Яковлева, композитор Андрей Самойлов, о. д.а. кини үтүөтүн-өҥөтүн өйдүүллэрэ-саныыллара, өйдүүллэр-саныыллар даҕаны.

Старай Русса, Смоленскай уонна Холм куораттар туһаайыыларыгар кыргыспыт снайпер, 20‑с туспа хайыһар биригээдэтин байыаһа, бэйиэт Алексей Спиридонович Бродников бу ырыаҕа сыһыаннаах биир түбэлтэни кэпсээн турардаах: “Биһиги байыаннай дьыаланы үөрэтиини уонна хайыһарынан айаннааһын бары мындырын Свердлов куорат таһынааҕы полигоннарга барбыппыт. Олус илистиилээх эрчиллиилэри көрсүбүппүт. Хаар суох кэмигэр харыйа лабаатын хас эмэ биэрэстэ устатыгар тэлгэтэн, ол устун хайыһарынан сүүрэрбит. Күүспүт-уохпут эстэрэ. Ол ыарахан күннэргэ “Хайыһар” диэн ырыа биһигини быыһаабыта. “Хайыһары” уолаттар бойобуой марш матыыбыгар чугаһатан ыллыыллара. Оччоҕуна сэниэтийэрбит. Санаабыт бөҕөргүүрэ. Сылайан охторбут буоллар эрэ, “Хайыһары” тардан кэбиһэрбит. Элбэх саханы бу ырыа өйөөбүтэ, күүс-сэниэ эппитэ. Онон ытыктанар ырыа буолуон буолар. Атын да фроннарга сылдьыбыт уолаттар, “Хайыһары” ыллаан санаабытын бөҕөргөтөрбүт диэн кэпсииллэрэ оруннаах. “Хайыһар” — саха дьолугар айыллыбыт ырыа”.

Сибииргэ тэриллибит хайыһар биригээдэлэрэ Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 1942 сыллааҕы кыһыҥҥы кыргыһыыларга өстөөҕү кыайан-хотон фроннарга тосту өҕүллүүнү таһаарбыттарын устуоруйа кырдьыга бигэргэтэр. Ол кыайыыны кынаттаспыт, сэрии ыарын санныгар сүксүбүт оччотооҕу тыйыс кэм саллаатын кытары тэҥҥэ эрэйи-кыһалҕаны, сору-муҥу үллэстибит ырыанан “Хайыһар” буолар.

Сэмэн Тумат,

саха норуодунай суруйааччыта.

Хайыһар  

Хоту дойду хонноҕунан

Колонналар бардылар,

Хара тыанан, толоонунан

Хайыһардар дайдылар.

Хос ырыата:

Өстөөх ханна саһан сылдьар,

Өстөөх ханна хайыһар,

Ситиэ онно сытыы буулдьа,

Ситиэ сыыдам хайыһар!

Сибиир улуу буолактара

Силлиэрдилэр иһиирэ,

Туундара  тыйыс уолаттара

Туруннулар сэриигэ.

Хос ырыата.

Биллин фашист баһылыга

Биһи чаҕаан күүспүтүн,

Кыайыы сырдык дьаралыга

Биһигини кууспутун!

Хос ырыата.

1942 с.

Се­мен Ка­пи­то­нов,

Арас­сыы­йа Су­ру­йаач­чы­ла­рын со­йуу­һун чи­лиэ­нэ,

СӨ кул­туу­ра­тын үтүө­лээх үлэ­һи­тэ, Ам­ма улуу­һун бо­чуот­таах­ граж­да­ни­на

Уруй  Кыайыы  күнүгэр!

Ыам ыйын чаҕылхай халлаанын аннынан

Ньиргийэн биир ырыа тыла тарҕанна,

Ол ырыа абыгар өй-сүрэх ылларан

Эргиллэн кэлбэтэх саллааты аҕынна.

Уруй буоллун Кыайыы күнэ –

Өспөт сүҥкэн кэриэс күнэ,

Айхал буоллун көҥүл күнэ –

Өлбүт герой тиллэр күнэ!

Барбыта ол буойун алааһын аатыттан

Кэнчээри ыччатын саргытын харыстаан,

Сүппүтэ кыргыс хаан толоонун уҥуордаан

Бу күнү түргэнник аҕалар баҕаттан…

Күн тэҥэ күндээрбит бу улуу үөрүүгэ

Суоххун эн, фашиһы самнарбыт буойуммут,

Тыыннааххын арай эн кэриэстиир сүрэххэ,

Кый ыраах кыырайбыт хотугу хотойбут.

Уҥуоҕуҥ хаалбыта туора сир буоругар –

Олоҕуҥ  салҕанар бар дьонуҥ дьолугар,

Дойдугар тапталыҥ төлөнө сандаарда,

Болуоссат аайыттан аалай уот умайда.

Өрөгөй төлкөлөөх геройбут уҥуоҕун

Бу кэмҥэ сибэкки кэрэтэ киэргэтэр,

Европа быыһаммыт бырааттыы норуотун

Ол саха олоҕо эйэҕэ эрчимниир.

Махталлаах ыччаттар, чочумча чуумпуран

Обелиск анныгар төбөнү төҥкөтүҥ,

Кыайыыны, Эйэни уотунан уһааран

Эргиллэн кэллилэр өлбүттэр сэрииттэн…

Уруй буоллун Кыайыы күнэ –

Өспөт сүҥкэн кэриэс күнэ,

Айхал буоллун Көҥүл күнэ –

Өлбүт Герой тиллэр күнэ!

2025 с.