Кыайыыттан кынаттаммыт кэскиллээх үлэ

Курбуһах нэһилиэгэ 2024 сыллаахха саха тылын сайыннарыыга «Ийэ тыл эйгэтэ» бырайыагы суруйан Ил Дархан гранын сүүйбүтэ. Бу маннык ис хоһоонноох бырайыак улууспутугар соҕотох.

Көҕүлээбит, суруйбут уонна салайар киһинэн нэһилиэк баһылыгын солбуйааччы Анастасия Ивановна Аммосова буолар. Кини нэһилиэккэ ийэ тыл эйгэтэ баар буолуохтаах диэн ыра санаанан салайтаран, анал хамаанда тэринэн киэҥ хабааннаах үлэни ыыта олорор. Бырайыак салайааччыта хамаандаҕа нэһилиэгин тэрилтэлэрин таһынан Бороҕонтон «Олоҥхо дьиэтэ» этно-культурнай киини (сал.Алексеева М.К.) уонна улуустааҕы «Кэскил түһэ» ийэ тыл түмсүүтүн (сал. Бурцева С.М.) кыттыгастаах оҥорбутунан бырайыак улахан уратылаах.
Муус устар 15 күнүгэр улуустааҕы «Кэскил түһэ» ийэ тыл түмсүүтүттэн Курбуһах нэһилиэгэр «Ийэ тыл эйгэтэ» бырайыак иһинэн 6 киһилээх бөлөх баран үлэлээн кэллэ. Бөлөх аан бастаан Уус-Күөлүгэр оскуолаҕа тиийбитигэр иитии үлэтигэр дириэктэр сүбэһитэ Матрена Алексеевна Васильева үөрэ-көтө көрүстэ, кылаастарга киллэрэн билиһиннэртээтэ.

1-4 кылаастарга педагогическай үлэ бэтэрээнэ, оҕо суруйааччыта, түмсүү ытык сүбэһитэ Галина Никитична Иванова-Айтыына оҕолорго анаан суруйбут кинигэлэрин билиһиннэрдэ. Манна ааптар «Оҕо суола» диэн бастакы кинигэтиттэн саҕалаан «Эбэм аптаах остуоруйата», итиэннэ саҥа тахсыбыт «Саха ыалын уруутун-аймаҕын сахалыы ааттара» кинигэтин туһунан кэпсиирин оҕолор сэҥээрэн иһиттилэр. Сэһэргэһии быыһыгар бэйэтин хоһоонноруттан аахта, хоһоон туохха наадатын ыйыппытыгар тылы, өйү сайыннарар диэн чобуотук хардарсар дьон буолан биэрдилэр. Баай уопуттаах педагог араас ньымалары туһанан оҕолор болҕомтолорун тардан кэпсээбитин кэнниттэн бэриллибит ыйытыктарга дойдуларын отун-маһын, сибэккилэрин, оннооҕор сэппэрээктэри эндэппэккэ билэллэриттэн, таабырыннары таайбыттарыттан Галина Никитична олус үөрдэ. Салгыы бэйэтин чабырҕаҕынан кэрискэ ахсаанынан төһө түргэнник, ким элбэх ахсааны ааҕарыгар куоталаһыннара оонньоппутун уонна үөрэппитин оҕолор барахсаттар олус интэриэһиргээтилэр. Түмүккэ Галина Никитична «Үүнээйилэр» диэн кинигэтин кылаас салайааччыларыгар бэлэх уунна.

5-7 кылаастарга улуустааҕы киин бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ лиэксийэ аахтылар, оонньуу тэрийдилэр. Оҕолор киэҥ билиилээх Галина Владимировна Аммосова сэрии сылларыгар суруллубут оҕолорго аналлаах айымньылары билиһиннэрбитин, дьоруой пионердар тустарынан туһунан киэҥник хабан кэрэхсэбиллээхтик кэпсээбитин сэҥээрэн иһиттилэр. Маны таһынан кини Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх сылларыгар тахсыбыт манньыаттары муспут кэлиэксийэтин үөрэнээччилэр сыныйан көрдүлэр, наһаа интэриэһиргээтилэр.
Хомоҕой тыллаах Мария Петровна Заболоцкая кыттааччылары икки хамаандаҕа арааран баран, тылы сайыннарыыга анаммыт 4 түһүмэхтээх оонньууга уонна «Мин кимминий?» диэн сахалыы көстүүлэри, тэриллэри ааттаталааһыҥҥа ким сытыы өйдөөҕө, уус тыллааҕа көһүннэ. Онон бэйэлэрэ төрөөбүт тылларын төһө билэллэрин, хайдах баһылаабыттарын тургутан көрдүлэр, билбэттэрин билэн, истибэтэхтэрин истэн билиилэрин хаҥатыннылар.

Күн бастакы аҥарыгар бөлөх аҥара «Чуораанчык» оҕо уһуйааныгар тиийдэ. Киирээти кытары ыалдьытымсах, сахалыы тыыннаах сиргэ кэлбиттэрэ тута билиннэ. Ол курдук, сэбиэдиссэй Елена Ивановна Наумова уонна методист Саргылана Егоровна Протопопова сырдык сыдьаайдаах мичээринэн көрүстүлэр. Кинилэр туох-ханнык иннинэ бырайыак үлэтэ уһуйаантан саҕаламмытын, аны күһүҥҥүттэн оскуолаҕа салҕаныахтааҕын быһааран биэрдилэр уонна кэритэ сылдьан тэрилтэлэрин иһин көрдөрдүлэр. Аан айаҕыттан саҕалаан сибэкки сиэдэрэйэ манна баар эбит, ып-ыраас дьиэ-уот манна баар эбит, оҕоҕо сахалыы куту иҥэрэр анал хос манна баар эбит! Дьиэлээхтэр этэр тыллара эриэккэһэ, саҕар майгылара сайаҕаһа, ыра санаалара ырааһа сөхтөрдө. Ыалдьыттар кинилэр кэрэ кэпсээннэрин кэрэхсээн иһиттилэр, чоҕулуспут харахтардаах кырачаан иитиллээччилэрин таптыы көрдүлэр, иллээх-эйэлээх үтүө үлэһиттэрдиин билистилэр, сатабыллаах салайааччылардыын астына алтыстылар. Үлэһит кэлэктиип оннооҕор омук сиригэр тиийэн күрэхтэспитин, педагогическай үлэ араас хайысхаларынан баһырхай ситиһиилэрдээхтэрин истэн астыннылар, бырайыак иһинэн ыытар үлэлэрин хайҕаатылар, харах халтарыйар кэрэ оҥоһуктарын сэҥээрдилэр уонна маннык эйэҕэс эйгэҕэ сахалыы тыллаах саха оҕото иитиллэн тахсарын илэ көрөн итэҕэйдилэр. Кинилэр, чахчы даҕаны, уһуйааҥҥа биир да оҕоттон нууччалыы саҥаны истибэтэхтэрэ – бу бырайыак үлэтин туоһута диэн сыаналаатылар.

Салгыы ийэ тылы харыстааһыҥҥа үлэлэһэ кэлбит бөлөх саха тыла кэхтибэккэ сайдарын туһугар сонун тэрээһини «Саха тылын инникитэ: аныгы дьон көрүүтэ» диэн мөккүөр-күрэһи (дебат) төрөппүттэргэ ыытта. Манна педагог идэлээх, хоһоонньут, ырыа айааччы Светлана Ивановна Оконешникова эдэр сылдьан бу уһуйааҥҥа иитээччинэн үлэлээбитин истиҥник саныырын, хаһааҥҥыттан хоһоон айыытыгар ылларбытын, төрөөбүт тыл туһунан баҕа санаатын тириэрдибитин баар дьон үөрэ иһиттилэр. Төрөппүттэр үстүү буолан “ҺӨҔҮҤ” уонна “Бары бииргэ” диэн икки хамаандаҕа хайдыһан төрөөбүт тыл инникитин хайдах көрөллөрүн, тыл киһи олоҕор, оҕону иитиигэ суолтатын, төрөппүт оруола хайдаҕын туһунан санааларын этэн, көрүүлэрин тириэрдэн мөккүстүлэр, баар кыһалҕаларга тохтоон ырытыстылар. Көрүүлэригэр хабааннаах ыйытыктары хардары-таары бэристилэр, хоруйдастылар. Кинилэр этэр тылларын иһиттэххэ, бэйэлэрэ төрөөбүт тылларын оҕолоругар тириэрдэр ыралаах, ол туһугар күннэтэ кыһаллар, кыһанар дьон эбиттэр. Олохтоохтор бэйэ-бэйэлэрин билсэр дьон быһыытынан, кыбыстыбакка, кэтэмэҕэйдээһинэ суох кэпсэтэн санааларын үллэстибиттэрэ наһаа үчүгэй. Билигин уопсастыбаҕа иһиллэр, этиллэр тылбыт сүтүө дуу, тыыннаах буолуо дуу диэн улуу мөккүөрү бүгүҥҥү күҥҥэ курбуһахтар тылбыт баар буолуо диэн эрэллээх түмүктээтилэр, тэрээһиҥҥэ кыттыы туһунан туоһу сурук туттулар.
Күн иккис аҥарыгар икки киһи Балаҕаннаахха тиийэ баран олохтоохтору кытары төрөөбүт тылы сайыннарыы туһунан ирэ-хоро кэпсэттилэр. Өр кэмҥэ саха тылын уонна литературатын учууталынан үлэлээбит, түмсүү ытык сүбэһитэ Татьяна Ильинична Алексеева төрөөбүт тыл суолтатын арыйан кэпсээбитин, саха тыла симэлийбэтин туһугар бэйэтин баай уопутугар олоҕуран дьиэ-кэргэҥҥэ ийэ, аҕа, эбээ, эһээ буолан оҕону кытта тэҥҥэ үлэлииллэригэр үтүө сүбэтин тириэрпитин олохтоохтор олус сөбүлүү иһиттилэр. Мария Петровна Заболоцкая 2024 сыллаахха Тылы чинчийэр институт ыыппыт үлэтин-уһуйаан оҕолоро, үөрэнээччилэр саха тылын билиилэрин чинчийиитин түмүктэрин туһунан билиһиннэрбитин уонна «Айар» кинигэ кыһата таһаарар кинигэлэрин уонна оонньууларын туһунан кэпсээбитин сэҥээрдилэр.

Иккис бөлөх оскуолаҕа “Ийэ тыл-өбүгэ бэлэҕэ” түһүлгэҕэ төрөппүттэри кытары көрүстэ. Түмсүү кыттыылаахтара төрөөбүт тыл тула баар кыһалҕаларга тохтоотулар, санааларын тириэртилэр. Кинилэр дьиэҕэ ийэ тылы Ийэ киһи иҥэрэргэ үлэлэһиэхтээҕин, бэйэтин холобурунан иитиэхтээҕин тоһоҕолоон бэлиэтээтилэр. Түмсүү салайааччыта республикатааҕы “ҺӨҔҮҤ” диэн хамсааһын баарын, ол иһинэн “Аныгы тэриллэргэ сахалыы суруй” ааксыйа ыытылларын билиһиннэрдэ, кыттыһарга ыҥырда. Кини «Ийэ тылбытын — өбүгэлэрбититтэн күнү бүгүнүгэр тиийэ илдьэ кэлбит күндү баайбытын харыстыаҕыҥ» диэн баҕа санаатын эппитин төрөппүттэр ылыннылар.
Курбуһах нэһилиэгэ бүтүн саха омугун кыһалҕатын кыһалҕа оҥостон, кэлэр көлүөнэҕэ саха тылын чөл тириэрдэр мөккүөрдээх сүдү үлэлэрэ улууспут атын нэһилиэктэригэр үтүө холобур буолуохтун!

Светлана БУРЦЕВА, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ