Кыбартыыра сыанатыгар тэҥнээх тимир көлөлөр…

Тимир көлө көннөрү айанныыр тэрил буолбатах, үлэни-хамнаһы түргэтэтэр, дьону-сэргэни сибээстиир сүрүн тэрил. Сайын, кыһын буоллун, тыһыынчанан биэрэстэлэри уҥуордаан, биир нэһилиэктэн атыҥҥа, улуустан киин куоракка тиийиллэр. Ол иһин тырааныспар ырыынагар буолар ханнык баҕарар уларыйыы биһиги олохпутугар-дьаһахпытыгар тута биллэр.

Бүгүн ахсынньы 1 күнүттэн күүһүгэр киирбит тимир көлөнү дойдуга киллэриигэ төлөнөр утилизационнай хомууру уларытар сокуон туһунан кэпсэтиэххэ. Дьэ, уларыйыы Саха сирин олохтоохторун хармааннарыгар хайдах охсуой?

2023 сылы кытта тэҥнээтэххэ

Хомуур кээмэйэ мотуор күүһүттэн тутулуктаах. Мотуор күүһэ 160 ат күүһүттэн улаатта да, хомуур кээмэйэ эмиэ үрдүүр. Урут чааһынай дьон бэйэлэригэр анаан биирдии массыынаны тастан аҕаллахтарына, «чэпчэтиилээх» хомууру төлүүр кыахтаахтара — 3400 солк. (3 сылга диэри) уонна 5200 солк. (3 сылтан үөһэ). Ол эрээри, бу сыл ахсынньы 1 күнүттэн быраабыла тосту уларыйда. Чэпчэтиилээх хомуурунан туһанарга, хаһаайын массыынаны бэйэтин аатыгар эрэ аҕалыахтаах, сыл иһигэр бииртэн элбэҕи атыылыа суохтаах уонна мотуорун күүһэ 160 ат күүһүттэн улахана суох буолуохтаах диэн хааччахтар киирдилэр. Оттон бу ирдэбилгэ эппиэттээбэт буоллахха, хомуур кээмэйэ сүүһүнэн тыһыынчанан, оннооҕор мөл. солк. тиийэ үрдүүр. Холобур, 1–2 лиитирэлээх мотуордаах массыынаҕа хомуур 300 тыһ. солк. тахса буолар, оттон 2–3 лиитирэлээххэ — 844 тыһ. солк. Бу уларыйыы массыына атыылаһар да, атыылыыр да дьоҥҥо улахан охсууну оҥорор, Владивостокка, Уссурийскайга «перегонщик» диэн идэлээх дьон үлэтэ тохтуур сибикилээх.

Туох уларыйда?

Бастакынан, чэпчэтиилээх хомууру суох оҥоруу. Чааһынай да дьон, юридическай да сирэйдэр бары биир тэҥ, үрдүк тарыыбынан төлүүр тиһигэр көһүү. Ол аата, тастан киирэр ханнык баҕарар массыына сыаната төһө эмэ үрдүүр. Холобур, билигин дьон сөбүлээн ылар Toyota Probox (1.5 л) массыыната, хомуурун эптэххэ, 300–400 тыһ. солк ыараан тахсыан сөп.

Иккиһинэн, тимир көлө оҥоһуллубут сылыттан тутулугу үөскэтии. Чэпчэтиилээх кэмҥэ 3 сыллаах уонна 5 сыллаах тимир көлө хомуура улаханнык уратыласпат этэ. Саҥа быраабыланан, тимир көлө төһөнөн эргэ да, хомуура соччонон үрдүк буолар, коэффициент эбиллэр. Бу, биир өттүнэн, экологияны харыстыырга туһуланар, оттон иккис өттүнэн, 5–7-10 сыллаах эрэллээх дьоппуон массыыналарын аҕалары букатын барыһа суох оҥорор.

Үсүһүнэн, гибрид уонна электромобиль массыыналарга чэпчэтиини аччатыы. Билигин бу тимир көлө көрүҥнэригэр чэпчэтиилэр бааллар. Ол эрээри, дойду иһигэр бэйэбит электромобилларбытын (холобур, Evolute, Москвич 3 е) оҥорон саҕалаабыппыт кэннэ тастан киирэр гибридтэр уонна электромобиллар чэпчэтиилэрин суох гынан, ити эмиэ биир күрэстэһиини намтатар ньыма буолар.

Саха сирэ — «Тойота дойдута»

Саха сиригэр тимир көлөнү хас биирдии суоппар таларыгар тыйыс тымныы кыһыны тулуйуохтаах, мөлтөх суолга бөҕө буолуохтаах, бэнсиини кыратык туһаныахтаах диэнинэн салайтаран атыылаһар. Бу ирдэбиллэргэ барытыгар эппиэттиир массыыналарынан «Toyota» буолар. Холобур, норуот сөбүлүүр мааркаларынан ырытан көрөр буоллахха, маннык.

Toyota Land Cruiser (Prado, 200, 300). Күүстээх мотуордаах, ханнык да суолга, хаарга-бадарааҥҥа баһыйтарбат, сыаната үрдүгүн, уматыгы сиирин үрдүнэн, эрэллээх буолуута, сыаната түспэтэ кинини мэлдьи бастыҥнарга таһаарар. Сыаната 6–7 мөл. солк.

Toyota Probox/Succeed. Дьиҥнээх «үлэһит» тимир көлө. Таксыы үлэтигэр, таһаҕас таһыытыгар, күннээҕи сырыыга мантан ордук массыына суох. Экономичнай, конструкцията судургу, ол иһин алдьанара аҕыйах, өрөмүөнэ чэпчэки. Сыаната 1–2 мөл. солк.

Toyota Noaһ/Voxy/Esquire. Дьиэ кэргэнинэн айанныырга аналлаах минивэннэр. Киэҥ солуоннаахтар, 7–8 киһи холкутук олорор. Ыраах айаҥҥа олус табыгастаахтар. Саха сиригэр ордук сыаналанар. Сыаната 2–3 мөл. солк.

Toyota ҺiAce. Кэмиэрчэскэй тырааныспарга уонна улуустар икки ардыларыгар дьону таһыыга бастыҥ. 10–15 киһи миэстэлээх, таһаҕас эмиэ элбэхтик киирэр. Сыаната 4,5–3 мөл. солк.

Кроссовердар (Toyota RAV4, Һarrier; Nissan X‑Trail). Куорат иһигэр уонна чугас сылдьарга табыгастаах, тупсаҕай көрүҥнээх массыыналар. Сыаната 3–2,5 мөл. солк.

Бу кэнники сылларга кэриэй массыыналара (Һyundai, Kia) эмиэ тарҕанан эрэллэр, ол эрээри дьоппуон массыыналарын курдук «норуот тапталын» ситиһэ иликтэр. Арассыыйаҕа оҥоһуллар массыыналартан УАЗ (булка, тыа сиригэр) уонна Lada (Granta, Vesta — таксыыга, саҥа ыытааччыларга) атыыга ордук бараллар.

Туохха бэлэм буолабыт?

Утилизационнай хомуур сабаҕаланар уларыйыыларыттан, Саха сирин тимир көлөтүн ырыынагар улахан хамсааһыннары таһаарар кутталлаах.

Бастакынан, дьоппуон «үйэтэ» бүтүүтэ. Чэпчэки сыаналаах, эрэллээх, 5–10 сыллаах дьоппуон массыыналарын аҕалыы экэнэмиичэскэй өттүнэн барыһа суох буолуо. Бу дьон орто араҥатын, таксыыстар, чааһынай урбаанньыттар хармааннарыгар улаханнык охсуо.

Иккиһинэн, ырыынак икки «лааҕырга» арахсыа. «Эргэ, ол эрээри эрэллээх» диэн суоппардар 15–20 сыллаах, дойду иһигэр сүүрэн сылдьар эргэ дьоппуон массыыналарын атыылаһан, өрөмүөннээн миинэ сатыахтара. Бу саппаас чааска, «разборкаларга» наадыйыыны күүһүрдүө, ол сыаналарын өссө үрдэтиэ.

«Саҥа, ол эрээри сыаната кыбартыыраҕа тэҥнээх» диэн баай-талым өттүнэн кыахтаах суоппардар официальнай дилердэртэн саҥа массыыналары, ону кытта Кытай брендтэрин (Geely, Һaval, Cһery) атыылаһыахтара.

Үсүһүнэн, Кытай автопромун күүһүрүүтэ. Тастан киирэр дьоппуон уонна кэриэй массыыналара ыараабыттарын кэннэ ырыынакка үөскээбит наадыйыыны кытайдар күүскэ толоруохтара. Дьон, үрдүк сыананы уйуммакка, сэрэнэн кытай массыыналарын ылан саҕалыахтара. Бу тимир көлөлөр биһиги усулуобуйабытыгар төһө тулуйумтуо буолуулара кэлэр 3–5 сыл иһигэр эрэ биллиэ.

Төрдүһүнэн, тимир көлө «баай-талым» диэн суолталаах буолуута. Саха сиригэр массыына олоххо наадалаах тэрил эбит буоллаҕына, сыана үрдээһинин түмүгэр, эдэр ыалларга, кыра дохуоттаах дьоҥҥо ситиһиллибэт кыахха кубулуйар кутталлаах. Бу социальнай тэҥэ суох буолууну өссө дириҥэтиэн сөп.

Бэсиһинэн, олохтоох «перегонщик» биисинэһин эстиитэ. Владивостоктан, Благовещенскайтан массыына сыыйан атыылыыр дьон үлэтэ толору тохтуон сөп. Бу эйгэҕэ үлэлиир тыһыынчанан дьон дохуоттара суох хаалар кутталлаахтар.

Ити уларыйыылар “охсуулара” төһө кээмэйдээх буолара чопчу биллибэт. Утилизационнай хомуур дойду иһинээҕи оҥорон таһаарыыны өйүүр сыаллаах-соруктаах.

Утилизационнай хомуур диэн тугуй?

Утилизационнай хомуур —  дойдуга саҥа оҥоһуллубут эбэтэр тастан киллэриллибит тимир көлөҕө судаарыстыбаҕа төлөнөр биир кэмнээх төлөбүр. Бастаан киирэригэр хомуур сүрүн сыалынан-соругунан экологияны харыстааһын этэ. Ол эбэтэр, тимир көлө эргэрэн, туттуллубат буоллаҕына, ону көтүрэн, чаастарга араартаан, иккистээн туһаҕа таһаарыы ороскуотун толуйуу. Дьон эргэ тырааныспардарын ханна баҕарбыттарынан бырахпатыннар, сири-дойдуну киртиппэтиннэр диэн.

Захар Иванов, сакааска тимир көлөнү аҕалааччы, Дьокуускай куорат:

— Бу уларыйыы икки улахан содуллаах буолуо. Бастакыта, массыына атыытынан дьарыктанар дьон үлэлэрэ тохтуур кутталлаах. Бу иннинэ сылга биир-икки массыынаны аҕалан атыылыыр эбит буоллахпына, билигин маннык хомууру төлөөтөхпүнэ, барыһа суох хаалабын, ночоокко киирэбин. Иккиһинэн, итинтэн сиэттэрэн, дойду иһинээҕи ырыынак «кураанахсыйан», эрдэ киирбит массыыналар сыаналара өссө үрдүөҕэ. Барыстаах ким да хаалбат, бары сүүйтэрэллэр.

Григорий Семенов, суоппар, Майа сэл.:

— Бу эмиэ дьон хармааныгар “охсуу” буоллаҕа. Ол курдук, тастан киллэриллэр тимир көлө сыаната «халлааҥҥа тахсара» чахчы. Биһиэхэ, Саха сиригэр, дьоппуон массыынатын сүүрдүү баай-талым олох бэлиэтэ буолбатах, тыйыс айылҕалаах дойдуга олоххо-дьаһахха наадалаах сүрүн тэрил. Саҥа массыынаны ылар кыах суох, онон туттуллубут тимир көлөнү эрэ атыылаһарбыт буолуо. Билигин ол да кыаллыбат буолар чинчилэннэ.