«Күөрдэм көмүс күһүнэ»

Балаҕан ыйын 16 күнүгэр Хаҥалас улууһун иккис Дьөппөн нэһилиэгэр, ураты алыптаах айылҕалаах Күөрдэмҥэ  «Хаҥалас улууһа» муниципальнай оройуон култуураҕа уонна духуобунаска салаатын салалтата, Хаҥалас улууһун кииннэммит бибилэтиэкэтэ, «Дьөппөн II нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии, А.М.Сидорова аатынан «Ситим» Култуура киинэ, Р.К. Захаров аатынан «Самыртай» түмэл, «Күөрэгэйдээх Күөрдэмнэр» нэһилиэк айар түмсүүтүн көҕүлээһиннэринэн, Арассыыйаҕа учуутал уонна уһуйааччы, Саха сиригэр Үлэ, Хаҥалас улууһугар Тыа хаһаайыстыбатын сылларыгар ананар » Күөрдэм көмүс күһүнэ» диэн бэртээхэй тэрээһиҥҥэ айар куттаах дьону биир эйгэҕэ  мустулар.

Бу тэрээһиҥҥэ ыраахтан-чугастан айар куттаах, суруйар идэлээх дьон:    «Иэйии» кэммиэрчэскэйэ суох литературнай түмсүүттэн (салайааччы Афанасьев Илья Ильич-Алмаас),  “Айар кут” эрэгийиэннээҕи түмсүүттэн, Покровскайтан «Өлүөнэ очуостара», Намтан «Отуу уоттара»,  Тааттаттан «Уран тыл» түмсүүлэрэ ыҥырыллан, күндү ыалдьыт буоллубут.

Кэлээппитин кытары  Р.К.Захаров аатынан «Самыртай»  түмэлгэ итии үүттээх чэйдээх, толору астаах остуол тардан олус истиҥник, маанылаан көрсөннөр тута бары сүргэбит көтөҕүллэн, сылаабытын аһаран олус үөрдүбүт, өр кэмҥэ көрсүбэтэх доҕотторбутун кытта көрсөн кэпсээн-ипсээн, саҥа дьоннуун билсиһии, быһата бары биир иллээх дьиэ кэргэн маанылаах сандалытыгар тула олорон аһаатыбыт. Дьэ,  ол кэннэ тэрээһиммит  үөрүүлээх аһыллыытын, олохтоох култуура киинин дириэктэрэ  С.С.Федорова-Саргылана  Сайын  хомоҕой  тыллаах тойугунан, дьиэлээхтэр сахалыы сиэринэн арыылаах алаадьынан, кыынньар кымыһынан айах тутан күндүлээтилэр. II Дьөппөн баһылыгын солбуйааччы Ольга Апполоновна Петрова  кэлбит ыалдьыттары  эҕэрдэлээтэ уонна ситиһиилэри баҕарда. Самыртай түмэл сэбиэдиссэйэ Матрена Иннокентьевна Захарова Хаҥалас улууһа былыр былыргыттан ааттанан кэлбит, Саха сирин баһылаан олорбут Мунньан Дархан, Дыгын Дархан кэмнэриттэн киэҥник биллэр кырдьаҕас улуус  устуоруйатыттан быһа тардан умсугутуулаахтык билиһиннэрдэ. Кэлбит дьон баай устуоруйалаах, олус элбэх экспонаттаах мусуойу  олус астына сөҕө-махтайа көрдүбүт.

Тэрээһин бырагырааммата киэҥ далааһыннаах,  олус интэриэһинэй буолан биэрдэ. Ол курдук,   саҥалыы реставрацияламмыт Хачыкааттааҕы Николаевскай таҥара дьиэтигэр сырытыннардылар, Туруук хайаҕа  ис куттуун ыраастанан, турукпутугар күүс-сэниэ эбинэн, дуоһуйа кэрэхсээн, сэргээн, астынан төнүннүбүт. Кэлэн иһэн дьахтар куттаах, үрүҥ сотолоох, кэрэ бэйэлээх хатыҥ чараҥҥа сылдьан хаартыскаҕа түһэн, көмүс күһүн солкотугар сууланан, биир эмиэ ураты турукка киирэн ыллыбыт. Айылҕаҕа сылдьан кэлээт,  итии минньигэс астаах эбиэт кэннэ «Самыртай» искибиэригэр бу сайын ыытыллыбыт «Күөртээх уустар» скульптурнай бэстибээл таас оҥоһуктарын Саргылана Сайын кэритэ сылдьан,  сиһилии кэпсээтэ. Манна даҕатан эттэххэ,  бу дьыл от ыйын 3 күнүттэн саҕалаан, сэттэ күн устата аан бастакынан Хаҥалас улууһугар ыытыллыбыт бетон скульптуралары оҥорууга “ТаасУусФест” бэстэбээлгэ биэс араас сир маастардара кэлэн күрэхтэспиттэр. Ол курдук, Намтан, Тааттаттан, Хаҥаластан, Дьокуускай куораттан уонна Иркутскай уобаластан. Бу оҥоһуктар бары нэһилиэк саамай килбэйэр киинигэр биир сиргэ түмүллэн тураллара киһи хараҕар тута быраҕыллар. Тэрийээччилэр эрдэттэн ымпыгар-чымпыгар диэри толкуйдаан, скульптура туруохтаах миэстэтэ ППМИ бырагыраамаҕа олоҕуран олохтоох дьаһалта тимир күрүөлээн, сирин тэҥнээн бэлэмнээбит. Саамай үөрүүлэҕэ бу оҥоһуктары оҥорууга оскуола оҕолоро маастардарга кыттыһан, кинилэри кытта тэҥҥэ үлэлээн, көмөлөһөн элбэххэ үөрэммиттэр. Оҥоһуктар бары улуус, нэһилиэк дьиҥ чахчы устуоруйатыгар, үһүйээнигэр олоҕуран оҥоһуллубуттара, хас биирдиилэрэ хатыламмат дьылҕалаахтара көрөргө олус интэриэһинэй, элбэххэ саҥаҕа үөрэтэр уратылаах.

Бу оҥоһуктарынан ыалдьыттарга тута хоһуйуу күрэҕэ А.М.Сидорова аатынан Күөрдэмнээҕи Култуура киинин дьиэтигэр ыытылынна.  «Күөртээх уустар»  тута хоһуйуу кыайыылааҕынан буоллулар:  бастакы миэстэни Анастасия Ющенко-Алгыстаана («Өлүөнэ очуостара»), иккис миэстэни  Мария Поскачина Еремеевна («Иэйии»),  үһүс миэстэни  Надежда Егоровна Азарова-Алаас Илгэ  («Отуу уоттара») ыллылар.

«Күөрдэм көмүс күһүнүгэр» дорҕоонноохтук ааҕыыга «Хоһооммор хоһуйан» диэн күрэххэ Марина Кычкина-Ситим Кут эрэллээхтик бастаата, иккис Степанида Иванова-Санаара, үһүс  Тамара Николаева-Сарыада (Ньурба) буоллулар.

Эдэр ааптар Руслан Скрябин хоһооннорун ааҕыы «Мин сурук кынаттаахпын» күрэҕин кыайыылаахтара Инна Николаева-Угинка — бастакы,  Дьөппөн орто оскуолатын уолаттарын бөлөҕө — иккис, Зоя Данилова-Кэкэрдэ үһүс буоллулар. Тааттаттан анаан-минээн көрө кэлбит  Александра Жулева-Суһума “Истээччи биһирэбилэ”  анал аакка тигистэ.

Бары кыайыылаахтарга тэрийээччилэр анал бириистэрэ үөрүүлээх быһыыга майгыга туттарылынна. Кэлбит дьону эҕэрдэлээн, айар куттаах, олус талааннаах дьүөгэбит Галина Иванова-Айтыына Уран бэйэтин ырыатынан эҕэрдэлээтэ.

Тэрээһин үөрүүлээх киэһэтин Дьокуускай куораттан кэлбит ыалдьыппыт,  СӨ ырыа айааччыларын сойуустарын чилиэнэ, СӨ култууратын  туйгуна, ырыаһыт, мелодист Константин Мохначевскай ылбаҕай ырыатынан киэргэттэ.   Куруутун даҕаны буоларын курдук, Константин үтүөкэн ырыалара  бар дьонун үөрүүтүн үрдэттэ, сүргэтин көтөхтө, ураты турукка киллэрдилэр.

Ураты маанылаах ыалдьытынан Хаҥалас улууһун II Дьөппөн, Бүлүү улууһун Хаҕын нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо, үлэ бэтэрээнэ, СӨ култууратын туйгуна, СӨ үтүөлээх артыыһа Степан  Петров сыанаҕа таҕыста.  Степан Дмитриевич  киинэҕэ хайдах уһуллубутун, саамай долгутуулаах түгэннэрин, нэһилиэгин дьонун туһунан киинэҕэ кэпсээн ааспытын, саҥа уһуллубут киинэлэрин туһунан кылгастык билиһиннэрдэ. Чахчы даҕаны, айылҕаттан талааннаах тыа киһитин,  саха биллиилээх  артыыһын кытта кэлбит дьон астына, махтана хаартыскаҕа түһэн, бүгүҥҥү күнү үйэтиттибит.

Ол кэннэ»Күөрэгэйдээх Күөрдэмнэр» кинигэ хомуурунньугун сүрэхтэниитэ үрдүк таһымҥа ааста. Хомуурунньукка киирбит ааптардар бэйэлэрин хоһооннорун иһирэхтик аахтылар.  Хаҥалас кииннэмит бибилэтиэкэтин  анал быыстапката тэриллэн кэлбит дьон  биһирэбилин ылла.

Тэрээһин көмүс күһүммүт киэргэнэн- симэнэн турар кэмигэр ыытыллыбыта олус кэрэхсэбиллээх, айар дьон  бу үтүө күнтэн толору сынньанан, сэниэлэнэн, айар куттаах дьон ис дууһаларыттан хоһоон ааҕан сэргэхсийэн киэһэ хотойор остуолга сэһэргэһэн, сонун атастаһан, бу бырааһынньыкка ананан астаммыт минньигэс торт амсайан, өрө көтөҕүүлээх тойуктаах, айар күүспүтүгэр кынат үүннэрэн, махтанан тарҕастыбыт. Олохтоохтор ааттарыттан кэлбит ыалдьыттарга барыбытыгар Күөрдэм  булчут эр дьоно бултаабыт эмис күһүҥҥү куһуттан, олохтоох хаһаайыстыбалар астаабыт үрүҥ астарын кэһии гынан өттүк харалаан ыыппыттара, саха ыалын ыалдьытымсаҕын, үөрүнньэнин туоһута буолан өрүү ахтылла, кэпсэнэ туруоҕа.

Бу тэрээһини салайан, иилээн-саҕалаан ыыппыт Күөрдэм талыы дьонугар ис сүрэхпититтэн иэйэн-куойан туран улахан махталбытын тиэрдэбит. Махтанабыт кэрэ айылҕалаах Хаҥалас улууһун сиригэр-уотугар, Аар айылҕатыгар, анаан-минээн аартыкпыт суолун арыйан, күнүн уотунан угуттаан ийэлии истиҥник көрсүбүтүгэр. Баҕарабыт инникитин даҕаны маннык улахан суолталаах тэрээһиннэр быстыбакка салҕана туралларыгар, сахабыт тыла сайдаргар бука бары кыттыһан айа-тута, кэпсии-испии сылдьыаҕын.

Инна НИКОЛАЕВА-УГИНКА, Александра ЖУЛЕВА- СУҺУМА