Күөсчүт – дириҥ силистээх идэ

Киһи аймах туой иһити неолит кэмиттэн, саҥа таас үйэттэн оҥостор, туттар буолбут. Саха омук даҕаны аан дойду дьоно барыта ааспыт сайдыыларын мүччү аһарбатаҕа, бэйэтин кыаҕынан туой иһити ХХ үйэ 30-с сылларыгар диэри охсон кэлбитэ. Арай кэлин кэлии иһит элбээбитинэн, бу дьарык уостубута.

Мас иһиттэр “эдьиийдэрэ”

Чинчийээччи Н. Ф. Прыткова саха туой иһитин икки сүрүн көрүҥнээх диэн этэр — төгүрүктүү уонна бааҥкалыы моһуоннаах. Бааҥкалыы моһуон Бүлүү умнаһын улуустарыгар эрэ хаалбыт, оттон төгүрүк иһит ханна барытыгар тарҕаммыт. Саха туой иһитэ төһө да амфораҕа ырааҕынан майгыннаабатар, бэрт дьоҕус түгэхтээҕэ араас санааҕа аҕалар.
А. П. Окладниковтан саҕалаан, үгүс учуонай чороону туой күөстэн төрүттээх диэн этэллэр. Үс атахтаах туой иһит баара XIV–XVI үйэтээҕи Кулун Атах култууратыгар көстөр.

Атахтаах баҕаччах. Итинник иһит Хотугулуу-Илиҥҥи Азияҕа киэҥник тарҕаммыт. Кытай кыраныыссатын таһыгар олорор монгуол биистэригэр кытта баар. Оттон А. П. Окладников хаспыт Кыргыс өтөхтөрүгэр көстүбүт туой иһиттэр бааҥкалыы моһуоннаахтар. Манна былыр сортуоллар олорбуттара диэн кэпсэнэр.

Туой иһит саха олоҕор-дьаһаҕар киэҥник туттулларын, улахан олгуйдартан саҕалаан оҕо үүт иһэр кыракый боччугар тиийэ оҥороллорун бастакы чинчийээччилэртэн саҕалаан бары бэлиэтээбиттэрэ. Ол курдук, Ф. Страленберг көмүлүөк үрдүгэр күрүчүөккэ ыйанан турар туой иһиттэр баалларын ахтыбыт. Я. Линденау туой иһиккэ сахалар сайыҥҥы ураһаҕа туттуллар туоһу оргуталларын бэлиэтии көрбүт. Туойтан өссө уус күөрдүн, тимири уһаарар оһоҕун киэбин бэлэмнииллэрэ. Иһити таһынан балаҕаннарын, көмүлүөк оһохторун сыбыылларын аахтахха, дьэ элбэх туойу тутталлар эбит. Ол да иһин саха балаҕанын туойдаах сир аттыгар тутта сатыыра.

Туой иһит “туойдаҕына”

Иһит туойун хайалаах сир намталларыгар анаан көрдүүллэрэ. Биир оннук сиргэ Вацлав Серошевскай сылдьыбытын суруйар: “1890 с. Нам улууһун Хатыҥ Арыы нэһилиэгин дьоно иһит туойун хайдах хостуулларын баран көрө сылдьыбытым. Үчүгэй туой хайа сыырын анныгар боллох-боллох үллэ сытар буолар. Туой хостооччу сир үрүт араҥатын хастаан, төһө наадыйарын ылар. Биир оннук сиртэн саха киһитэ 10–15 муунталаах ньылбырхай, адьас хараҥа өҥнөөх туой куһуоктарын таһаартыы сылдьара. Саха иһити оҥорор туойа арыы араҕас өҥнөөх, сыстаҥнас, ньалҕаархай буолар. Дьокуускай ырыынагар баар сырдык туойтан оҥоһуллубут иһиттэри нуучча киэнэ диэччилэр, олор олох атын киэптээх уонна ыстаныакка оҥоһуллубут буолааччылар. Саха туойу иһитинэн атыыласпат, бэйэтинэн муунтатын 5‑тэн 10 кэпп. диэри атыылаһан ылан, эргэ иһиттэри кытта күөсчүккэ туттарар”. 1 муунталаах иһит 30 кэпп. сыанаҕа турар буоллаҕына, син сөптөөх дьаһаныы диэххэ сөп.

Аны бу сир анныттан хостоон таһаарбыт туойдарын этиҥтэн кистиир кыһалҕалаахтар. Инньэ гынан, ураһаҕа эбэтэр туох эрэ дьиэҕэ кистии уураллар. Этиҥ этэр кэмигэр таһырдьа куура сытар туой иһитэ үлтүркэй, кэбирэх буолар дэнэрэ. Маастар эргэ иһити үлтү сынньан бороһуок оҥорон баран, суордуттан көрөн ньалҕаархай туойга элбэх соҕуһу эбэн биэрэр (үс гыммыт биирин). Ол кэннэ маска ууран туран илиилэринэн охсоллор, мэһийэллэр. Биир кэлим куһуок буолбутун кэннэ маһынан дьөлө анньаллар итиэннэ ол мастарын эргитэн киһи илиитэ батан тахсар хайаҕаһын оҥороллор. Төгүрүк киэптээх обургу тааһы туппутунан хаҥас илиилэрин угаллар, ол кэннэ уҥа илиилэринэн били таас баар сирин лаппаакынан таптайа охсоллор, нарылыыллар. Улам-улам иһит кытыыта чарааһаан, айах өттө кэҥээн, түгэҕэ кыараан барар. Айаҕын киэҥэ сөп буола кэҥээбитин кэннэ бөссүөк суоннаах, харалаах маҥан сылгы сиэлинэн эриллибит талах иини кэтэрдэллэр. Иһит оҥоһуллан бүтүүтэ түгэҕэр баар хайаҕас бэйэтэ сабыллыахтаах. Оччоҕо лаппаакынан таптайан, түгэҕин көннөрөллөрө. Ол кэннэ инчэҕэй иһити кытыытыгар күөх оттоох, түгэҕэр имиллибит сылгы тириилээх улахан туос иһиккэ угаллара. Маннык гынан киэбин ыларыгар да көмөлөһөллөрө итиэннэ алларааҥҥы тирии сиигин тардара. Бу кэннэ ойуутун түһэрэн баран уматыыта саҕаланара. Уматалларыгар этиҥ түспүт маһын уонна тэтиҥ кыспатын туттубаттара, иһит хайа барыа диэн буолара. Мас хатырыгын уматан, төгүрүччү эргитэ сылдьан уматаллар. Иһит тула өттө итийбитин кэннэ уоттан таһааран, бөҕө буоллун диэн 2–3 ньуоска үүтү эбэтэр суораты үрдүгэр куталлар. Сорохтор хараҥа кыһыл буолуор диэри ититэн баран, суораттаах, үүттээх ууну куталлар, ардыгар туус да эбэллэр. Саҥа иһит бастаан хайаан да тэстэр буолар, онон түргэнник бөҕөргөөтүн диэн үүтү оргуталлар. Хас биирдии оргутуу кэнниттэн сууйан баран куурда уураллар. Туой иһиккэ убаҕас ас икки-үс күн туох да буолбакка турар.

Куһаҕан туойтан оҥоһуллубут иһит 2–3 күнүнэн куурара, үчүгэй туой балачча өр турара. Үчүгэйдик хатарыллыбыт туой иһит, тоҥсуйдахха, лыҥкынас тыастанар.

Күөс охсооччунан көнө сүрүннээх, өйдөөх, дьоһуннаах эмэн саастаах дьахталлар уонна эмээхситтэр буолаллара. Эдэр кыргыттары, дьахталлары чугаһаппат этилэр. Бу идэ ийэ ууһунан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэрэ. Күөс охсооччу кимин-тугун күөскэ түһэрбит ойуутунан-оһуорунан билэллэрэ.

Сүдү иччилээх идэ

Чахчы да, күөсчүт идэтэ ыраахтан силистээх-мутуктаах быһыылаах. Сахаҕа тимир ууһа ойууннааҕар үрдүк кэрдиискэ турарынан, оттон уустар күөсчүтү аҕаспыт диэн алы гынан ааттыылларыттан көрдөххө, чахчы да “кырдьаҕастара” быһыылаах.

Күөс иччитэ дьиэни-уоту араҥаччылыыр үтүө санаалаах, кир-хох сыстыбат иччилэргэ киирсэрэ. Ол да иһин өлбүт киһилээх эбэтэр саҥа төрөөбүт дьахтардаах дьиэттэн ким эрэ кэллэҕинэ, күөсчүт үлэтэ тахсыбат. Күөсчүт улахан идэ төрдө буоларын профессор
Р. И. Бравина кэпсиирэ да кэрэһилиир: “Сахаҕа 19 идэ баар: тимир, алтан, көмүс уустара, иистэнньэҥ, оһуор анньааччы, туу баайааччы, ситии хатааччы уо. д.а. Балар истэригэр күөсчүт, күөс охсооччу киирэр, күөсчүт биир аата иһитчит — бу идэ икки көрүҥнээх — туойтан иһит оҥорооччу уонна мастан иһит хаһааччы. Күөсчүт итэҕэли кытта быһаччы ситимнээх идэ. Ол курдук күөсчүт, тимир ууһун, көмүс ууһун иччилэрэ хоту, аллараа олороллор. Саамай уһук уонна ыраах күөсчүт иччитэ олорор. Баһылыктара Сэттэ дьиэ киһитин иитэр Таллан Кэҥирии Оҕонньор диэн ааттанар”.

Бит-билгэ

Былыр оҕо төрөөтөҕүнэ, күөсчүккэ тиийэн анал туой иһит оҥортороллоро. Онуоха ыйыталлар эбит: “Хайа бии кырабыт анала хайаата? Кэллэ дуу, суох дуу?” Иһит табыллыбыт буоллаҕына, күөсчүт хардарар: “Ыбаахтаахха дылы!” Оччоҕо үөрэллэр, киһи буолар оҕо төрөөтө диэн, оттон хайдыбыт буоллаҕына, өр барбат эбит диэн төлкөлүүллэрэ. Маннык гынан ыал олоҕун эмиэ таҥхалыыллара. Оҥоһулла туран хайа бардаҕына, киһи, сүөһү өлүүтүн, суту-курааны биттэнэллэрэ. Ол быыһыгар инники олохторун билиэхтэрин баҕалаахтар да көстөллөрө. Оҥорбут күөстэрэ куурбутун кэннэ иһиттэрин тоҥсуйан иһитиннэрэллэрэ. Лыҥкынас тыас оннугар бүтэҥи тыас иһилиннэҕинэ, Күөс иччитэ уордайбыт, мөлтөх бит диэн буолара. Эбэтэр күөһү уматан баран ууга үүтү, сылгы сааҕын былаан куталлара. Аллара күүгэнэ тохтубут сиригэр “ынах-сылгы эмиийин” ойуутун көрдүүллэрэ. Оннук ойуу баар буоллаҕына, быйаҥ битэ-билгэтэ диэн буолара.