Күһэйии уонна түөкүннээһин сиэттиспитинэн сылдьаллар…

Киһиттэн харчыны, сыаналаах малы-салы былдьааһын — “вымогательство” 90‑с сылларга баар буола сылдьыбытын үгүс дьон харааста ахтар. Хамнас суоҕуттан, үгүс кыһалҕаттан эдэр дьон туора суолу тутуһан, олохторун алдьаппыт түгэннэрэ элбэх.

Суотабай төлөпүөнү былдьааһын, массыынаны күрэтии курдук буруйу оҥоруулар билигин маассабайа суохтарын иһин, кэлиҥҥи кэмҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ хатыланар түгэннэр дьиксиннэрэллэр.

Күһэйиигэ туох киирэрий?

Киһиттэн харчы көрдөөһүн күһэйиигэ киирэр. Манна оннооҕор хаартыскаҕа түсүһэр улахан куукулалар (мультик дьоруойдара буолуохтарын сөп) дойду улахан куораттарыгар харчы оҥорор туһуттан кэлии дьону, туристары арахсыбакка батыһа сылдьыахтарын сөп. Ити ньымалара эмиэ күһэйиигэ киирэр. Араас улаханнык биллибэт хампаанньалар бэрэстэбиитэллэрэ табаардарын батара сатаан, дьон дьиэтигэр соһуччу тиийэн кэлбит түгэннэрин ааттыахха эмиэ сөп. Кинилэр сыаналарын утары хаһан да эппэккэ, аахсыйа туһунан уһуну-киэҥи кэпсээн баран, харчы ирдээн туруохтарын сөп. Киһини албыннаан табаары атыылаан кирэдьииккэ киллэрии эмиэ күһэйиигэ киирсэр. Ол курдук, Дьокуускайга аҕам саастаах дьахтарга дубленка сону күүстэринэн албыннаан атыылаабыт түгэннэрэ түөкүннээһин уонна күһэйии диэҥҥэ киирсэр.

Тааттаҕа тахсыбыт быһылаан

Арассыыйа Федерациятын Холуобунай кодексатын 163 ыст. “Күһэйии” диэнинэн холуобунай дьыала тэриллэр. Устудьуоннар, оскуола саастаах оҕолор араас киинэни көрөн, ол сабыдыалынан күүһүнэн күһэйэн тугу эрэ былдьааһыны хорсун быһыы курдук саныыллар. Быйыл Таатта улууһун Ытык Күөл сэлиэнньэтигэр эрдэҕэс саастаах оҕолор саастыылаахтарыттан күһэйэн туран харчы ыла сылдьыбыт түгэннэринэн тэриллибит холуобунай дьыалалара түмүктэммитэ. Ол курдук, оҕолор 2024 сыллаахха күүстэринэн өттөйөн туран, түөрт үөрэнээччиттэн харчы көрдөөбүттэр. Төрүөтүнэн, нэһилиэк успуорт-култуура дьиэтигэр тахсыбыт кыыһырсыы буолбут. Буруйданааччы электроннай табаҕа сүппүт. Онтон сылтаан буруйданааччы уолаттар эмсэҕэлээччилэртэн харчы ирдээбиттэр.

Чөлгө түһэрэр кииҥҥэ тахсыбыт быһылаан

Дьокуускай куоракка социальнай тэрилтэҕэ 16 саастаах оҕоттон саастыылаахтара күүстэринэн төлөпүөнүн былдьаабыттар уонна харчы биэрэригэр күһэйбиттэр. Сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор дьыалаларынан дьарыктанар хамыыһыйа иниспиэктэрэ социальнай тэрилтэҕэ оҕолор икки ардыларыгар тахсыбыт кыыһырсыынан сэрэтэр бэсиэдэ оҥоро кэлбитигэр, эмсэҕэлээччи оҕо күһэйии туһунан кэпсээбит. Саастыылаахтара оҕону кырбыах буолан куттааннар, уопсайа, 16 тыһ. солк. былдьаабыттар. Онон харчы көрдүүллэрин тохтоппотохтор. Өрө баран, оҕоттон төлөпүөнүн былдьаабыттар. Күһэйии дакаастабылынан оҕолор социальнай ситим нөҥүө эмсэҕэлээччигэ ыган-түүрэн суруйбут суруктара уонна харчыны ыытыы кибитээнсийэлэрэ буолбуттар. СӨ ИДьМ пресс-сулууспата иһитиннэрбитинэн, уорбаланааччы уолаттартан 15 саастааҕа эрдэ сэрэтэр учуокка ылылла сылдьыбыт эбит, оттон кини кыттыгаһа, 16 саастаах уол полиция хараҕын далыгар түбэһэ сылдьыбатах. Бу оҕолор чөлгө түһэрэр социальнай тэрилтэҕэ эппиэкэлиир дьиэ кэргэттэрэ аккаастаммыттарын иһин кэлбиттэр. Оттон эмсэҕэлээбит оҕо — төрөппүттэрэ иһэр-аһыыр буолан. Быһылаан кэнниттэн 15 саастаах уорбаланааччыны чөлгө түһэрэр киин атын филиалыгар ыыппыттар. Оттон кини кыттыгаһа үөрэнэр сирин уопсай дьиэтигэр олорор буолбут.

202‑с түөлбэ гараастарыгар

Бу соторутааҕыта Дьокуускай куоракка 15 саастаах уол саастыылааҕыттан 25 тыһ. солкуобайы көрдөөбүт. Хас да хонон баран харчы ыыппатаҕын иһин, кини эмсэҕэлээччи уолу Дьокуускай куорат 202‑с түөлбэтин гараастарын таһыгар тоһуйан туран пневматическай бэстилиэтинэн ытыалаабыт. Эмсэҕэлээбит оҕо аймахтарыгар кэпсээбит, онуоха дьоно тута полицияҕа үҥсүбүттэр. Бу дьыаланан силиэстийэлиир үлэ ыытыллар, холуобунай дьыала тэриллибит.

Сокуон иннигэр хайдах эппиэттииллэрий?

Киһи быраабын кэһэн, күүһүнэн өттөйөн туран, куттаан киһиттэн харчы, баай-дуол былдьааһын, алдьатыы иһин РФ Холуобунай кодексатын 163 ыст. холуобунай дьыала тэриллэр. Накаастабыл түөрт сылга диэри, саамай уһуна 15 сылга диэри киһи көҥүлэ сарбыллыан сөп. Ону сэргэ күһэлэҥ үлэҕэ ананыан эбэтэр ыстарааптаныан сөп. Ыстараап суумата эмиэ араастаһар, былдьаныллыбыт мал-сал, баай-дуол төһө сыаналааҕыттан тутулуктаах. Күһэйии иһин сокуоннай сааһын ситэ илик оҕо 14 сааһыттан холуобунай эппиэтинэскэ тардыллыан сөп. Күһэйии диэҥҥэ, уорбаланааччы эмсэҕэлээччиттэн харчыны, атын малы-салы күүс өттүнэн куттаан ирдээһинэ, былдьаан ылыыта, алдьатыыта киирэр. Өскөтүн, эмсэҕэлээччи күһэйиинэн көрдөнүллүбүт малы-салы, харчыны тиксэрэ да илик буоллаҕына, үҥсэн кини күһэйээччитигэр холуобунай дьыаланы тэрийтэрэр бырааптаах.

Дойду үрдүнэн балаһыанньа

Арассыыйа ИДьМ бэлиэтииринэн, интэриниэт ситимин нөҥүө күһэйии кэлиҥҥи кэмҥэ элбээбит. Ол курдук, урукку сыллардааҕар ааспыт сылга статистика үрдээбит. Бу туһунан РФ ИДьМ иһитиннэрбит. Түөкүттэр дьон тус социальнай ситимнэрин алдьатан, тус дааннайдары тарҕатыах буолан куттаан, харчы, мал-сал ирдииллэр. Күһэйээччилэр дьон социальнай ситимҥэ суруктарын ааҕан, хайдах харчы суйдууру толкуйдууллар эбит. Маннык түгэҥҥэ эһигини социальнай ситим, төлөпүөн нөҥүө куттуур нүөмэри хара испииһэккэ киллэрэн баран, үҥсүү суруйар наадатын ыйаллар. Билигин күһэйии уонна түөкүннээһин сиэттиспитинэн сылдьаллар. Ханнык да түгэҥҥэ күһэйии дии санаатыгыт да полицияҕа үҥсэртэн куттанымаҥ диэн сүбэлииллэр эспиэрдэр.

Оҕо тоҕо манныкка тиийэрий?

Киһи хараастара, маннык күһэйии курдук быһыыны-майгыны сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор оҥороллор. Оҕолору олох сибэккилэрэ диибит даҕаны, ардыгар киһи өйүгэр-санаатыгар баппат быһыылары оҥоруулара дьиксиннэрэр. Кинилэр сокуон хараҕын билбэттэриттэн быһымах санааҕа киирэн быһыыланыылара инники олохторун алдьатарын өйдөөбөттөр. Манна, биллэн турар, төрөппүттэр дьайыылара сүрүн оруолу ылар. Кинилэр иһэн-аһаан эбэтэр болҕомто уурбакка, оҕону дьаалатынан ыыппыттарыттан сылтаан оҕо уорбаланааччы эбэтэр эмсэҕэлээччи буолар кутталлаах. Ону сэргэ араас киинэ, социальнай ситим дьайыылара эмиэ суолтаны ылар. Эрдэҕэс саастаах оҕо социальнай ситимҥэ тугу көрөрүн, тугунан үлүһүйэрин төрөппүт хонтуруоллуохтаах.