Кыһыҥҥы аһылыгы сөпкө хаһааныы

Биһиги ааспыкка күһүҥҥү хаһаастар, кэнсиэрбэлэр туһунан суруйбут эбит буоллахпытына, билигин кыһыҥҥы хаһаас туһунан суруйуохпут. Биир тэрээһиннээх күн кыстыгы туоратар.

Сөбүгэр көрөн хаһааныы

Алтынньы ортото сир үчүгэйдик тоҥордоҕуна, кыра соҕус идэһэни эрдэ дьаһайаллар. Оттон сэтинньигэ улахан баайтаһын сүөһүнү астыыллар. Билигин тыа да сиригэр, куоракка даҕаны үгүс ыал улахан лаардарга аһын-үөлүн хаһаанар. Тоҕо диэтэххэ, ардыгар тоҥоруу кэнниттэн ириэрии буолан күүлэҕэ, лаабыска хаһааныллыбыт эт “хараарыан” сөп. Алтынньы ортото үгүс дьон кыстыыр аһын хаһаанан барар. Оттон саха дьонугар сүрүн кыстыгы туоруур аһылыкпытынан эт, балык, арыы буолар.

Үгүс дьон кыһын уһун диэн эти балыгы үрдэ суох хаһааналлар. Ол эрээри сөпкө тэринэн аһы-үөлү хаһааннаахха, кыһын устата кыһалҕата суох кыстыахха сөп. Күһүҥҥү эт-үүт дьаарбаҥкатыгар киһи кыстыкка киириэххэ эрэ диэри аһылыгын булунар. Оттон дьиҥ кыстыыр аһылык сир тоҥноҕуна, идэһэ өллөҕүнэ биирдэ саҕаланар. Ол курдук түөрт киһиттэн турар дьиэ кэргэн төһө этинэн, балыгынан кыстыан сөбүй? Дьиэ кэргэн кыстыкка киириигэ сүөһү аҥаара идэһэнэн, биир убаһанан, биир тугут эбэтэр таба аҥаарынан уонна кус-хаас, балык эбиликтээх холкутук туоруур кыахтаах. Маныаха сатабыллаах хаһаайкалар аһы хаһааныыга, тэрийиигэ сүрүн оруолу ылаллар. Идэһэни эр киһи дьаһайбыт буоллаҕына, аһы-үөлү тэрийии дьахтар эппиэтинэһигэр буолар. Билигин эти эрбээн биэрэр өҥөлөр үлэлии иликтэринэн, үгүс эр дьон сүгэнэн эттээн миэстэ эти кыччаталлар. Эти барытын хол-буут арааран, биир аһылыкка сөптөөх гына бысталаан дьаарыстаан уурар олус табыгастаах. Онон ыл да буһар гына бэлэмнэммит эттэри мииҥҥэ, соркуойга, кэтилиэккэ, бэлимиэҥҥэ диэн араарыллыахтаах.

Билигин атыылаһыллыбыт эт болкуоҥҥа, таһырдьа бөһүйэр кэмэ. Онон кыһын лаары арааран сынньатыахха сөп. Оттон сорох хаһаайкалар эти барытын ириэрэн баран соркуой, миин этин кырбастаан бэлэмнииллэрэ, кыс устата оҥоруохтаах үлэлэрин букатын чэпчэтэр буоллаҕа. Булкуллубат гына, лаарга, болкуоҥҥа, тэрээһэҕэ уурарга барытын дьааһыктаан, салапааннаан баран таһыгар туох этэ буоларын суруйар ордук.

Бэйэ аһылыга күндү

Маҕаһыынтан хотуобай кэтилиэт, бэлимиэн атыылаһыах оннугар, билигин үгүс хаһаайкалар бэйэлэрэ оҥорорго дьулуһаллар. Маҕаһыыҥҥа көрдөххө, хотуобай хаалаах алталыы устуукалаах кэтилиэт, аҕыйах граммнаах бэлимиэн сыаната 500‑тэн тахса солк. буолар. Оттон киһи бэйэтэ оҥороро үлэлээх курдук эрээри, быдан тотоойу уонна барыстаах буоларын умнумаҥ. Бэлимиэн, бузы, оруосалар (розочки) тиэстэтэ олус судургу. Балары духуопка лииһигэр тэниччи тоҥортоон баран хоҥуннаран салапааҥҥа хаалаан хаһаанар абыраллаах.

Арыыны хаһааныы

Тыа сиригэр үүт туттарааччы ахсаана аҕыйаҕынан, үгүс дьон ынаҕын ньирэйдии толооҥҥо ыытар буолбута хас да сыл буолла. Ол түмүгэр үүт-сүөгэй аһылык аччаан арыы сыаната сыыйа үрдээбитэ. Билигин 10 киилэлээх арыы ортотунан сыаната 14–16 тыһыынчаҕа тэҥнэһэн турар. Арыы кыс устата аҕырбатын, аһыйбатын гына сөпкө хаһааныллыахтаах. Дьааһыктаах арыыны аһары ириэрбэккэ сытыы быһаҕынан бысталаан баран пергамент кумааҕыга биирдэ-иккитэ сииргэ анаан бэлэмнээн суулуур наада. Балары барытын дьааһыкка, салапааҥҥа уган лаарга, болкуоҥҥа, тэрээһэҕэ салгын охсубат сиригэр уурар ордук. Арыыга атын ас сыта иҥмэтин гына балыгы кытта кэккэлэһиннэрэ уурар сатаммат. Арыы атыылаһыллыбытын кэннэ үчүгэйдик сууламмыт буоллаҕына, икки сыл сытыан сөп. Онон арыыны бэриэттэн бэриэт хаһаанар наада.

Булт этэ

Ардыгар сорох хаһаайкалар булт этин сүрэҕэлдьээн үргээбэккэ, сүлбэккэ, кыралаабакка гынан баран түүлүү баҕастыы лаарга хаһааналлар. Кыстыгы туоруурга бу хаһаас буолар кыаҕа суох. Тоҕо? Кыс устата киһи кус үргүүр, куобах сүлэр эбэтэр тайах этин кытта эттэһэр солото суох буолар. Онон барытын ириэрэн баран биир күн тоҕу түһэн бэлэмнээн кэбистэххэ, кыһыҥҥы сынньалаҥҥа, бырааһынньыкка бэлэмнэммит булт этэ туохтааҕар да минньигэс буоларын умнумаҥ. Булт этин дьаһайбакка эрэ мөлүк хаһан да хаһаанымаҥ. Сылааһына дьаһайыллыбатах ас тоҥон баран ирдэҕинэ, үргэнэрэ үгүс уустугу үөскэтэр.

Балык

Балык арааһа элбэх. Күндүөпкэ, собо, чыыр о. д.а. Саас сатаан бүтэрбэккэ хаалбыт балыккыт хаалбыт буоллаҕына, салгыы бэйэтинэн хаһаанар туһата суох. Онон хаалбыт балыккытын барытын эрийэн бөрүөккэ, кэтилиэккэ диэн бэлэмнээн салапааннаан ууруохха сөп. Сибиэһэй балыгы тымныыга куулга тэрээһэҕэ, болкуоҥҥа туруоруохха сөп. Ол эрээри биирдии аһылыкка сөптөөх гына бэлэмнээн, үөһүн, хатырыгын ыраастаан уурдахха, кыһын үлэ үс бүк аччыыр. Балыгы арыыны, убаһа быарын, иһи-үөһү кытта кэккэлэһиннэрэ уурар сатаммат. Бэйэ-бэйэлэрин сыттарын уларытыахтарын сөп.

Убаһа иһэ

Кыстыкка киирии сүрүн аһылыга — убаһа буолар. Убаһа этин эттээн, эрбээн баран куулга хаалаан киһи хайдах баҕарар хаһаанар. Оттон иһин хайдах дьаһайабыт? Сорох дьон куулга сытыаран баран иһин кыһын ортото, сорохтор саас сууйан хаан куталлар, харта бэлэмнииллэр. Оттон дьиҥэр дьаһайыллыбыт убаһа иһэ-үөһэ кыстыкка киириигэ кэмигэр сууйуллуохтаах. Оччотугар кыс устата убаһа иһин сууйуута төбө ыарыыта да буолбат, аһылык буолан саас сөпкө, ириэрии иннинэ сиэниллэн бүтүөхтээх. Убаһа быарын мөлүк тоҥордоххо, хас сырыы аайы сиэри гыннахха киллэрэ-киллэрэ ириэрэн бысталыыр эрэйдээх. Онон тута түөрт-биэс гына аҥаардаан баран салапаанынан үчүгэйдик салгын киирбэт гына суулуохха наада. Убаһа иһэ сууйуллан, хаан кутуллан бүппүтүн кэннэ ордубут очоҕосторунан сахалыы бэйэ халбаһытын оҥоруохха сөп. Онно үөс тардары, бүөрү, эриллибит убаһа этин туустаан-тумалаан холбонуллар. Халбаһыны оҥорорго судургу ньыманан, туорка ойуу түһэрэр салапааны туһаныы буолар. Эриллибит начыыммытын оннук салапааҥҥа кута-кута очоҕосторго куттахха, халбаһылар олус судургутук оҥоһуллаллар. Хас биирдии хааны, халбаһыны барытын салапааннаан баран бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи тоҥоро уурар ордук. Тоҥмутун кэннэ киллэрэн лаарга дьаарыстаан кэбиһиллэр. Аһы-үөлү дьаһайыы сөптөөхтүк тэрилиннэҕинэ, уһун кыһын устата кыһалҕа суох буолар. Онон бу дьиэ кэргэн аһы хаһаанар төрүт үгэһигэр оҕолору эмиэ сыһыарар наадатын умнумаҥ. Оҕо ис сууйсан, эт кырбаһан кыстыыр аһылык туһунан өйдөбүллээх улаатыахтаах.