«Күһүҥҥү» сүбэлэр

Быйыл сөрүүн сайын буолан, үүнээйи хойукка диэри ас куппакка, улааппакка туран баран, от ыйын ортотуттан куйааһыран, дьэ улаатыах буолан эрдэҕинэ номнуо атырдьах ыйа үүннэ. Онон быйыл сайын үүнээйи оҕуруотчуттар сыраларын-сылбаларын балачча ылла быһыылаах. Атырдьах ыйын хайдах таба туһанабыт?

Сылааһы хааччыйыы

Оҕуруот аһын үүннэриигэ булгуруйбат быраабыланан сылааһы хааччыйыы буолар. Сөрүүн сайын оннооҕор тэпилииссэ иһигэр турар оҕурсу баҕарбыт курдук хойуутук ас куппат. Онтон атырдьах ыйыгар түүнүн номнуо биллэ сөрүүдүйэр, сорох сирдэринэн +5 кыраадыска тиийэ түһэр. Онон хаһаайкалар тэпилииссэҕэ эбии сылааһы тутаары араас ньымалары туһаналлар. Оһоҕо суох тэпилииссэлээх дьон түүнүн уотунан ититэр тэриллэри холбууллар, баахха сылаас чох кутан эбэтэр чүмэчи уматан баран хааллараллар.

Оттон таһырдьа турар кирээдэлэри киэһэтин бүрүйэр, сарсыарда аһар булгуччу ирдэнэр. Бу сэрэппэккэ түһэр хаһыҥтан даҕаны харыстыаҕа.

Ууну сөпкө кутуу

Оҕуруот аһын көрүү-истии биир булгуруйбат быраабылатынан өссө ууну сөпкө кутуу буолар. Өлгөм үүнүүнү ылыы мантан улахан тутулуктаах. Уопуттаах оҕуруотчуттар бу күһүн ордук улахан суолталаах диэн бэлиэтииллэр. Атырдьах ыйыгар халлаан эмиэ да сылаас, эмиэ даҕаны сөрүүн. Онон ууну кутуу сайыҥҥы курдук буолбакка, халлаан уларыйыытын учуоттанар ирдэнэр: сөрүүҥҥэ — аҕыйах, куйааска — арыый элбэх. Холобур, помидор уутун икки төгүл аччатыллар итиэннэ түөрт-биэс күҥҥэ биирдэ кутуохха сөп. Тымныы ууну кутар букатын табыллыбат, уу сылааһа +30–32 кыраадыс буолуохтаах. Тымныы ууттан үүнээйи истириэстиэн, устунан ыалдьыан сөп. Ууну кутан баран тэпилииссэ аанын тута сабымаҥ, чаас аҥаара курдук аһаҕас туруора түһүҥ. Ууну ордук сарсыарда өттүгэр кутар табыгастаах диэн сүбэлииллэр.

Сорох оҕуруотчуттар сүбүөкүлэ, моркуоп, хаппыыста күһүн уутун суотугар күүскэ улаатар, онон уутун аҕыйатар сэрэхтээх дииллэр. Маныаха эбии сүбүөкүлэҕэ, моркуопка уутун кутуута кэһилиннэҕинэ улаатара тохтуур уонна хайыта барар диэн быһаараллар. Онон куура хатардыбат, олус элбэх ууну эмиэ куппат табыллар.

Кэмигэр хомуйуу, быһыы

Биллэн турар, угугар буспут помидор амтана ураты минньигэс эрээри, күһүн сайын курдук угугар кытардар туһата кыра. Бастакытынан, атын кыра астар сиппэккэ хаалыахтарын сөп. Иккиһинэн, олус уһуннук турбут помидору үөн-көйүүр буулуон сөп. Ол иһин ханнык баҕарар оҕуруот аһын улаата түстэ даҕаны кэмигэр хомуйан иһэр ордук.

Аны атырдьах ыйын 10 күнүн кэнниттэн помидор, биэрэс сибэккилэрин быһар ордук. Балаҕан ыйыгар диэри син биир баттаһа сиппэт, онон уоҕурдууну халтай ыла турбаттара табыллар.

Аны күһүн оҕуруот аһын сэбирдэҕэ үгүстүк саһарар. Саһарбыт сэбирдэхтэрин кэмигэр бысталаан быраҕан иһиллиэхтээх. Күһүн салгын сиигирэр. Сиигирбит сэбирдэххэ үөн-көйүүр сөбүлээн мустар, үүнээйи да түргэнник ыарытыйар.

Атырдьах ыйын ортотуттан, бүтүүтүттэн тэпилииссэни илиибит таһынан, кэлэ-бара көрөрбүт баар суол. Даачаҕа олордооччулар, сороҕор, хастыы даҕаны күн уу куппакка гынан баран биирдэ, хас даҕаны күннээҕини кутабыт. Өлгөм үүнүүнү ылар оҕуруотчуттар ити курдук гынар сыыһатын, илиини букатын ыһыктыбат, сайыҥҥы курдук көрөр-харайар, ууну кутар, дьаналыыр ирдэнэрин чопчулууллар.

Үөнү-көйүүрү, ыарыыны кытта охсуһуу

Халлаан сөрүүтүйэ быһыытыйыытын кытта сайын устата мустубут үөн-көйүүр, сүрүннээн тэллэй ыарыылар буулууллара баар суол. Онон үүнээйи сэбирдэҕин кэтэх өттүн күннэтэ арыйан көрө сылдьыҥ. Эһиил өлгөм үүнүүнү ылыахпытын баҕардахпытына, үөнү-көйүүрү кытта охсуһуу үлэтэ кэмигэр уталыппакка оҥоһуллуохтаах. Олус тэнийэн хааллаҕына охсуһар, эмтиир уустук буолуоҕа. Үөн-көйүүр, ыарыы сибикитэ баарын биллигит даҕаны тута оҕуруот аһыгар буортута суох, норуот сириэстибэлэрин туһаныҥ. Уопсайынан, маҕаһыыҥҥа атыыланар эмтэри, уоҕурдууну туттуох иннинэ маҥнай норуот ньыматын туһанан көрөр ордук. Букатын кыайтарыа суох түгэнигэр эрэ анал эмтэри туһаныҥ. Үүнээйи эмиэ киһи кэриэтэ, ыарыыны эмтиирдээҕэр эрдэттэн сэрэтэр үлэни ыытар ордук көдьүүстээх.

Өссө хойут буолбатах…

Саха сирин олохтоохторо атырдьах ыйыгар сөптөөх үүнээйини ылбыт дьон быһыытынан, номнуо күһүн кэллэ диэн тугу даҕаны эбии ыспат үгэстээхпит. Ол эрээри, сорох хаһаайкалар атырдьах ыйын саҥатын баттаһа, ордук тэпилииссэҕэ, эрэдьиискэ, салат, руккола, укуруоп түргэнник ситэр көрүҥнэрин ыһан балаҕан ыйыгар эмиэ бу үргэммит оҕуруот аһынан сибиһиэй салаат оҥостон сииллэр эбит. Онон билигин да олордорго хойут буолбатах дэһэллэр.

Хал­лаан ку­йаа­рыы­тын бэ­лиэ­тэ

От кэмэ буолан киһи барыта хаалбыт кэми туттумахтаан оттоору, ардах түспэтэр ханнык. Халлаан куйаарарын хайдах билэбит? И. Сосин, И. Неустроев “Сахалыы күнү-дьылы билгэлээһиннэр” кинигэлэригэр бу курдук суруллар:

— Сарсыарда хаһыҥнаатаҕына, ыраас күн буолар

— сахсырга киһи сирэйигэр түспэт, үөһэнэн көтө сылдьар буоллаҕына, кураан күн турар

— сүөһүлэр хонуктарыгар мас анныгар хороҕойон сыттахтарына, ардах чугас, оттон аһаҕас сиргэ сытар буоллахтарына — итии, кураан күн

— тойон ыҥырыа сарсыарда эрдэттэн көттөҕүнэ, күнүһүн кураан буолар

— түүлээх үөн эрдэ тиллэн элбээбит дьылыгар сайынын кураан буолар

— уоттаах курааннар аһыҥа аргыстаах буолаллар

— уоттаах хомурдуостар кураан уһууругар түүннэри сырдыктык умайаллар

— үрүмэччилэр мас умнаһыгар хатанан олордохторуна, ардаҕа суох ыраас күннэр кэлэллэр

— ыраас, кураан күн буоларыгар сахсырга сарсыарда эрдэттэн сааҕыныыр

— халлаан өҥө чаҕылхай күөх буоллаҕына, үтүө күн-дьыл буоларын күүтүллэр

— хараҥаччы хойутаан утуйдаҕына, сарсыныгар ыраас күн буолар

— хараҥаччылар үөрүнэн бөлөхтөөн көтөр буоллахтарына, ардах өтөрүнэн түспэт

— харас (черемуха) сэбирдэҕэр үөн-күрдьэҕэ мустубут буоллаҕына, кураан уһуур, өтөрүнэн ардах кэлбэт

— харас эрдэ сибэккилээтэҕинэ, итии сайын буолар.