Хаартыска: К.П. Аммосова
Бу дьыл кулун тутар 15 күнүгэр Амма улууһун Сатаҕай нэһилиэгин олохтооҕо Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын 2023 с. стипендиата, норуот маастара, култуура туйгуна, норуот уус-уран айымньытын сайыннарыыга кылаатын иһин бэлиэ хаһаайына, дэгиттэр талааннаах, удьуор тимир ууһа Алексей Петрович Скрябин 60 сааһыгар аналлаах «Уран ууска уһуйуллубутум – удьуорум бэлэҕэ» диэн Өрөспүүбүлүкэтээҕи тимир уустарын хомуска, бадаайыга күрэхтэһиилэрин «Сатаҕай нэһилиэгин» тыа сирин түөлбэтин баһылыга А.В. Шишигин, Амма улууһун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ В.В. Колосов, улуус култуураҕа уонна норуот айымньытын салалтатын салайааччыта И.Ф. Иванов эҕэрдэлии кэлбиттэр.
Алексей Петрович өр сыллаах үлэтин үрдүктүк сыаналаан, Амма улууһун бочуоттаах олохтооҕо үрдүк ааты уонна улуус социальнай-экономическай сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин диэн бэлиэлэри дьонун-сэргэтин ортотугар чиэстээхтик туттардылар.
Уус – удьуордаан бэриллэр талаан Чыҥыс-Таҥха-Билгэ Хааннартан өлүүлэнэн-чаастанан бэриллэр үрдүк анал. Кинилэр диэтэх «дьон», сороҕор, тоҕо эрэ биир киһиэхэ элбэҕи хатаҕалаан биэрэллэр. Тоҕотун ким билиэ баарай?! Ол аналы «аҕыс кырыылаах киһи» эрэ уйан эрдэҕэ… Оннук киһинэн Амма улууһун Сатаҕай нэһилиэгин төрүт уус Скрябиннар дьиэ кэргэттэригэр 1964 с. төрөөбүт Алексей Петрович Скрябин буолар. Кини эһэтэ Архип Петрович – Тыайыкап уус, аҕата Петр Архипович – Бүөтүккэ уус мас, тимир уустара эбиттэр. Алексей Петрович этэринэн, бииргэ төрөөбүт убайдара Василийдаах Архип улахан уустар эрээри биллибэккэ-көстүбэккэ хаалбыттар эбит. Эдьиийэ Акулина тарбаҕар талааннаах иистэнньэҥ. Онон бииргэ төрөөбүттэр удьуордаан, үөһэттэн айдарыылаах уран уустар буолаллар.
Алексей Петрович 1992-2011 сс. Сатаҕай оскуолатыгар, Амматааҕы оҕо айар дьиэтин иһинэн үлэлиир эбии үөрэхтээһин устуудьуйатын салайааччытынан уолаттары тимиринэн уһаныыга уһуйбут. Улуус быыстапкаларыгар быһах, хомус оҥоһуктарынан Владик Никитин I миэстэ, Гриша Афанасьев II миэстэ (2003), Толя Адамов II миэстэ, Васильев Ньургун II миэстэ, Владик Никитин III миэстэ (2005), Андрей Никитин трактор поршеныттан чороон кутан оҥорон, улууска I миэстэ, Вася Ильин «Туруйалар» композицията (2007) улууска биһирэбили ылбыттар. Алексей Петрович уһуйааччы быһыытынан уолаттарга аҕалыы сыһыаннаһан, оҕо кыра эрдэҕиттэн уһаныы айылгытыгар түргэнник ылларарын, уһуйар киһи хайдах туттан-хаптан уһанарын, оҥоһуга табылларыгар, санаата көнньүөрэн туойан доллоһутарын көрө-истэ улааталларын, тимир кытардан эллии туран, оҥоһук бөҕө-таҕа, сиэдэрэй буоларын харах холооһунунан көрөн үөрэнэллэрин, уһаныы араас сатабылларыгар, кистэлэҥнэригэр бэйэтин кытта тэҥҥэ сырытыннаран уһуйбут. Уолаттар буутарын этэ буһар, холлорун этэ хойдор кэмнэрин таба тутан, уһаныы идэтигэр такайбыта билигин ааттаах-суоллаах уус буолан таҕыстылар.
Алексей Петрович 2015 с. айылҕаттан талаанын салгыы сайыннарар баҕалаах чааһынай урбаанньыт буолбут. Ити кэмнэртэн тимир ууһун быһыытынан дьаныардаахтык ылсан, күүскэ үлэлээбит. Мэҥэ оҥоһуктары оҥортоон, аата өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллибит. Бэйэтэ этэринэн, 4 мэҥэ оҥоһугу оҥортообутуттан 3-һэ Амма, Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас тыатын сиригэр олохторун анаабыт Үлэ Дьоруойдарыгар анаммыттар. Амма улууһун Сатаҕайыгар Тимофей Спиридонович Лукин төрөөбүтэ 100 сылыгар аналлаах «Кулунчуктаах биэ», Чурапчы Мындаҕаайытыгар Роман Иннокентьевич Константинов атынан айаннатан иһэр мэҥэтин, Мэҥэ Хаҥалас Майатыгар Афанасий Егорович Степанов миинэр миҥэтин сиэтэн турар мэҥэ оҥоһуктарын тимири таптайан, иһэрдэн оҥортоон, дьон-сэргэ сөҕүмэр үөрүүтүн, махталын, биһирэбилин ылыан ылбыт. Алексей Петрович этэринэн, Болугур скверигэр турар Ийэ уонна оҕо пааматынньыгын бэйэтэ тобулан, толкуйдаан оҥорбут. Оттон атын мэҥэ оҥоһуктарын хаартыскаттан үтүгүннэрэн уонна сакаасчыттар «маннык тиэмэҕэ оҥоһуллуохтаах» диэн эппит ирдэбиллэрин тутуһан оҥортообут. Төһө да «маннык буолуохтаах» диэбиттэрин иһин, сылгы быһыытын-таһаатын, сиэлин-кутуругун, киһи, дьахтар, оҕо мэтириэттэрин тимиргэ үкчү түһэриэххэ диэтэххэ, манан аҕай дьыала буолбатаҕа чахчы. Мындырдаан толкуйдааһынтан, араас ньыманы сатабыллаахтык туттууттан, чопчу ааҕан-суоттаан таһаарыыттан оҥоһуллан эрдэхтэрэ. Хаартыскаттан көрдөххө, оҥоһугун кэрчик-кэрчик куһуоктары иһэрдэн оҥорор эбит. Оскуолаҕа бииргэ үөрэммит табаарыстара ахталларынан, мэҥэ оҥоһукка ылсарга эрдэттэн уһуйуллууну ааспыт, «оҥоробун» диэн күүстээх санааны ылыммыта» диэн кэпсээтилэр. Дьэ ити курдук, 2020 с. Амма улууһун Болугур нэһилиэгэр Улуу Кыайыы 75 сылыгар аналлаах Ийэ оҕотунаан турар улахан пааматынньыгын скверэ үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһыллыбыт.
Үбүлүөйдээх тэрээһиҥҥэ Амма улууһун норуотун маастардарын оҥоһуктарын быыстапката «Айыллык» култуура дьиэтин кэҥэс хоһугар тэриллибит. Онно Алексей Петрович 11 хомуһа, дьахтар түөскэ иилинэр симэхтэрэ, ытарҕалар, моойго иилинэр киэргэллэр, чорооннор, кытыйа, лотуун тимиринэн киэргэллээх дэйбиир ыалдьыттар болҕомтолорун тарта. Көрбүт эрэ барыта уус мындырын, сатабылын хайгыыллар. «Удьуор уус быстыбат ситимэ» диэн ааттаах хаартыскалартан көрдөххө, Алексей Петрович обот-соллоҥ быһаҕы, сытыы кылыһы охсооччу, ытык сэргэни оҥорооччу быһыытынан эмиэ биллэр эбит. Социалистическай Үлэ Дьоруойа С.Т. Лукин 90 сааһыгар аналлаах улуу тунах ыһыаҕар нэһилиэк уустарын кытта кыттыһан, 17 сэргэтин оҥорон туттарбыттарын туһунан хаартыска эмиэ баар. Эһэтин А.П. Скрябин мөссүөнүн былыргы хаартыскаттан өҥнөөх кыраасканан 90-с сыллар иннилэринэ уруһуйдаабыт. Онон, «Мындыр өй – тарбах төбөтүгэр баар» дииллэрэ кырдьык эбит.
А.П. Скрябин 60 сааһыгар аналлаах үбүлүөйдээх тэрээһин хомус уустарын икки ардыларыгар күрэхтэһииттэн саҕаланна. Хомус этигэнин быһаарар тургутууга Горнайтан, Намтан, Амматтан барыта 8 уус кытынна. Дьүүллүүр сүбэҕэ Саха сирин уустарын түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин норуотун маастара Р.И. Готовцев, Алексей Петрович сиэн балта, Намнааҕы педагогическай кэллиэс устудьуона Сандаара Скрябина, А.П. Скрябин уонна Хомус түмэлиттэн К.П. Аммосова үлэлээтилэр. Хомус этигэнин тургутар түһүмэххэ уустар сценаҕа тахсан, ханнык улуустан кэлбиттэрин, хайа ууска уһуйуллубуттарын билиһиннэрдилэр уонна хомустарын тардан иһитиннэрдилэр. Иккис түһүмэххэ дьүүллүүр сүбэ хомус охсуллуутун, тыаһын (ностуруойкатын) бэрэбиэркэлээтилэр. Хомусчут кыыс Сандаара хомустары биир-биир тардан иһитиннэрдэ. Тургутуу түмүгүнэн I-кы миэстэни Г.А. Олесов (Амма), II-с миэстэни И.Р. Готовцев (Уус Алдан), III-с миэстэни И.И. Заболоцкай (Нам) ыллылар. Онтон атын хомустарга охсуллубут ньымаларынан, сатабылларынан көрөн, анал ааттар иҥэрилиннилэр: А.К. Фомиҥҥа «Киэргэ хомус» (Амма), Куудук Уран Дьулуур уолугар «Дьулуур хомус» (Горнай), Р.К. Давыдовка «Тобул хомус» (Амма), И.В. Артемьевка «Кэскил хомус» (Амма), М.А. Алексеевка «Хардыы хомус» (Амма).
Алексей Петрович хомустары күн сырдыгар бэркэ кыһарыйан, сыныйан көрө-көрө: «Уолаттар хомус ыпсыытын, ностуруойкатын ыарырҕаталлар. Бу уол хомуһун ыпсарыытын кыайдаҕына, бэрт этигэн хомуһу охсууһу», «Оо, бу бэрт тыастаах хомус тахсыаҕын чыычааҕын наһаа ыйааһыннаан кэбиспит. Ыйааһынын ылан кэбистэр, бэрт хатан тыастаах хомус тахсыыһы», – диэн хас биирдии хомуһу тургуппута.
Алексей Петрович бэйэтин хомустара, быһахтара Хабаровскайга, Москваҕа Саха сирин аатын чиэстиир улахан тэрээһиннэргэ кыттыбыттар, дьон-сэргэ биһирэбилин ылбыттар. Быыстапкаттан көрдөххө, кини хомустара төрүт былыргылыы быһыылаахтар, тупсаҕайдар, этигэннэр. Онон кини Сатаҕай дьонун-сэргэтин хомуһунан хааччыйа олорор эбит.
2024 с. ахсынньы 12 күнүгэр Хомус күнүн чэрчитинэн, Амма улууһун киинигэр быыстапкалыы тахса сылдьан, Алексей Петровичтан ылбыт интервьюбун, уһанар дьоҥҥо наада буолаарай диэммин, хайдах баарынан биэрэбин: «Уһана сылдьан ыарырҕаттахпына, туох эмэ сатанымаары гыннаҕына, аал уоппун оттон, чэй, табах бэрсэбин уонна көрдөһөбүн: «Аал уотум иччитэ, сатаабатым-кыайбатым, көмөлөс», – диэн бэйэтин кытта кэпсэтэбин уонна кыһам уотугар алаадьы уурабын. Түү (сиэл – АК) биэрбэппин. Оччоҕуна туох эрэ кэлэр, көмөлөһөр курдук буолар. Табыллыбат табыллар буолан хаалар. Улахан үлэни үлэлии сылдьаммын (мэҥэ оҥоһук – АК) элбэхтик аал уоппуттан көрдөспүтүм. Көрдөстөххө, көмөлөһөр, табыллан кэлэр. Туох эрэ ыйар курдук гынар. Туох эрэ хайа диэки хайдах оҕустахха, (сөптөөх быһыы — АК) тахсарын этэр курдук гынар. Тугун бэйэм да билбэппин. Ону илэ да, үлэлии да сылдьан, түһээн да көрөбүн. Түһээбиппинэн сарсыарда оҥордохпуна, тахсан кэлэр. Хайа диэки охсору этэн биэрэр курдук гынар. Оннук оҕустахха, тахсан да кэлэр түгэннэрэ эмиэ баара. Сороҕор биир түүлгэ биир охсууну быһаарар. Холобур, киһи сирэйин ханан охсон таһаарарбын билбэт буоллаҕым дии. Ону түүлбэр көрө-көрө, охсон таһаарбытым. Түүлбэр бэйэтэ киирэн кэлэр, «көһүн» диэн көрдөспөппүн. Уон кылаас үөрэхтээхпин. Атын үөрэххэ (скульптор) үөрэммэтэҕим».
Дьэ, итэҕэйиҥ-итэҕэйимэҥ, син биир киһи олоҕун салайар, ыйан-кэрдэн биэрэр үрдүкү күүс баара ураты талааннаахтарга биллэр эбит…
Амма улууһун уустарын түмсүүтүн салайааччыта бэрт көрсүө тыллаах-өстөөх Р.А. Алексеев кулууп сыанатыгар уус уолаттарын ыҥыртаан таһаартыыр. Эдэр, тимири, оту-маһы кытта тустан, быыппастыбыт быччыҥнаах 16 уус сыанаҕа тахсан, кэчигирэччи турунан кэбистилэр. Онуоха, хайдах эрэ, «сахаларга да бэрт, тимиргэ сыстаҕас уолаттар бааллар ээ, кинилэртэн тимири лыҥкыначчы ыллатар, саха аатын аар-саарга аатырдар уустар тахсыахтара» диэн киэн туттар санаа саалаҕа олорооччулары барыбытын кууһа түһэр. Көрөөччүлэр уолаттарын дохсун ытыс тыаһынан уруйдуу көрсөллөр. Роман Александрович бэрт дириҥ ис хоһоонноох тылы эппитэ: «Убайбыт Алексей Петрович, уус буолан, куруук дьон эрэ туһугар үлэлиир. Ол иһин былырыыҥҥы уһаарыыбытыттан, бэйэтэ туһаннын диэммит, болгуо бэлэхтиибит», – диэн баран 20-ччэ сантымыатыр уһуннаах уһун синньигэс, хаптаҕай быһыылаах Амма өрүс тимирин тааһыттан уһаарыллыбыт болгуону туттаран кэбиһэр. Кини кэпсииринэн, былырыыҥҥы (2024) уһаарыыттан 10-тан тахса киилэ болгуону ылбыттар эбит. Онтукайдарын 3 тэҥ чааска араартаан баран, саамай ытыктыыр, «убай» диэн ааттыыр уустарыгар бэлэхтээбиттэр. Дьэ ити курдук, Амма улууһун ыччата «убай» оҥостубут дьонун ис сүрэхтэриттэн ытыктыыр үтүө үгэстэрэ олохсуйан эрэрин бэлиэтии көрдүм.
Алексей Петрович Хомус түмэлигэр 2011 с. элитиэпкэ хотууртан тыллыын-баҕастыын үргүлдьү быһан охсубут хомуһун бэлэх уунарыгар кэс тыл этэн туттарда: «Бу хомуспун Хомус түмэлигэр, эдэр ыччат үөрэннин диэммин, бэлэхтиибин. Маннык ньыманан икки хомуһу охсубуппуттан биирэ Москваҕа барбыта».
Хомуһу сыныйан көрдөххө, хотуур кэтэҕиттэн (обушок) хомус сүнньүн (корпус), хотуур туоһуттан (полотно) хомус тылын үргүлдьү быспыт. Хомус сүнньүн иэҕэн таһаарбыт, тылын сүнньүн булларбыт. И.Е. Алексеев – Хомус Уйбаан сыныйан көрүүтүнэн, хомус сүнньүн иэҕиитигэр уонна тылын сүнньүн булларыытыгар «уустук үлэни көрсүбүт», онон биир хотууртан 2 хомуһу быһан оҥорбут буолуон сөп», – диэн сабаҕалаата. Хомус уопсай уһуна 10,6 см, сүнньүн (корпус) уһуна 9,9 см, тиэрбэһин кэтитэ 3,8 см, тиэрбэһин халыҥа 3,1 см, тылын уһуна 9,5 см, хохуората 2 см, чыычааҕа 0,2 см. Мас хаатын уһуна 11,8 см, кэтитэ 2,2-2,3 см, үрдүгэ 1,2-2,7 см. Тирбэҕэ быатын уһуна 43 см. Хомус этигэн тыастаах. Хотуур тимириттэн охсуллубут буолан, хараҥа дьүһүннээх, төрүт үгэстии быһыылаах-таһаалаах.
Хомус түмэлигэр билигин 644 саха хомуһа баар. Олор истэригэр Алексей Петрович хомуһун курдук охсуулаах хомус суох. Уустан ыйытабын: «Хомус охсуутун күрэхтэһиитигэр бу хомуһу оҥорторуохха баар эбит». Онуоха кини: «Уустук баҕайы оҥоһуулаах», – диэбитэ. Онон, баҕар, кэлэр сылларга сыта-тура толкуйдаан, ураты охсуулаах хомуска аналлаах уустар күрэхтэһиилэрэ тэриллиэн сөп. Бириэмэ көрдөрөн иһиэҕэ…
Дьон-норуот туһугар олорор-үлэлиир, айар-тутар үтүө санаалаах, айылҕаттан талааннаах дьону норуот ытыктыыр, ылынар уонна билинэр. Оннук киһинэн А.П. Скрябин буолар. Кини наһаа сэмэй, кыаҕын-талаанын ыһа-тоҕо кэпсээбэт, «оттон оннук буолан хаалар» диэнинэн салайтарар. Бэйэтэ этэринэн, «…аргыый уһаммыта буолар инибин…Көстөн иһиэ… Тимир кыайтарбат буоллаҕына, баҕар, уруһуйга көһүөм…», – диир. Ол эрээри тугу уһаныахтааҕын сүүстэ сыымайдыы, тыһыынчата толкуйдуу сылдьар буолуохтаах.
Кыһа уота ыһыахтанар, кыстыкка тимир ыастыы эллэнэр, күөрт күпсүйэр, хомус хатан тыла хатарыллар … Ити Сатаҕайга Күкүр уус уһанар тыаһа иһиллэр…
К.П. Аммосова, Хомус түмэлин билимҥэ уонна сырдатыы үлэҕэ мэтэдииһэ
Владикавказка Севернай Осетия чөмпүйэнээтэ түмүктэннэ. Манна уопсайа 164 спортсмен тоҕус хамаандаттан кытынна. Күрэхтэһиигэ Саха сириттэн …
Хаартыскаҕа түһэрэр камералаах суотабай төлөпүөн үөдүйүөҕүттэн, хас биирдии хардыыбытын хаартыскаҕа түһэрэр идэлэннибит. Ол эрээри дьиҥнээх…
Ааспыт сууккаҕа Саха сиригэр икки буруйу оҥоруу тахсыбыта бэлиэтэммит. Бу туһунан СӨ Борокуратууратын дьуһуурунай борокуруора…
Бу сырыыга Күн «өлүүтүн» Европа чааһыгар олорор Арассыыйа олохтоохтор түһэрэн ыыттылар. Бу астрономическай көстүү кэмигэр…
Былырыын муус устар 1 күнүгэр диэри Арассыыйа гражданствотын ылбыт омуктар атын омук дойду суоппар дастабырыанньатын…
Оптуорунньуктан, муус устар 1 күнүттэн, Арассыыйаҕа биэнсийэҕэ сыһыаннаах саҥа быраабылалар үлэлиэхтэрэ. 4,2 мөл. тахса биэнсийэлээхтэрэ…