“Кымыс күннээҕи аска киириэхтээх!”

Саха сиригэр биэни кыһыннары ыыр дьон баар буолбуттара, бу дьарык тэнийэн иһэрэ  үөрдэр. Ол курдук, “Тыа сирэ” балаһабытыгар Бүлүү улууһун 1 Күүлэт олохтооҕо Иван Иванович Тутукаров, Хаҥалас улууһуттан Марк Прокопьевич Лиханов тустарынан суруйан турабыт.

Былыр-былыргыттан сылгы иитиитинэн дьарыгырбыт саха дьоно Дьөһөгөйтөн төрүттээх Айыы оҕотун — сылгыны атын дьиэ сүөһүтүттэн ойуччу туталлара, кинини ытыктыыллара, киниэхэ сүгүрүйэллэрэ.

Бүгүн Уус Алдан улууһун Бээрийэ нэһилиэгэр “Турантаева Мария Петровна” бааһынай хаһаайыстыбата өбүгэ үгэһин хайдах утумнаан, биэни кыһыннары ыырын туһунан кэпсиэхпит.

Бээрийэҕэ Саха сиригэр норуот ытыктабылын ылбыт норуот эмчитэ Гурий Иванович Турантаев уонна кэргэнэ, кэпэрээссийэ туйгуна, үлэ бэтэрээнэ Харитина Степановна Андреева сыспай сиэллээҕи иитэн, кыһыннары-сайыннары биэ ыан, кымыс оҥорон тыһыынчанан киһини күндүлээбиттэрэ биллэр. Онон бу ыал үтүө үгэһин салҕаан, кинилэр улахан уоллара Гурий Гурьевич Турантаев сылгыһыттаабыта, биэ ыан кымыстаабыта 33 сыл буолбут. Уонна кыһалҕалаах дьону эмтиир.

Кыһын 1-2 биэни дьиэлэрин таһыгар баар далга туруоран, иккиэн күҥҥэ 3-4 ыыллар. Биир биэ күҥҥэ, ортотунан, 3 л үүтү биэрэр. Биэ үүтүнэн кымыстыыллар, сибиэһэйдии да иһэллэр.

Кини кэргэнэ Мария Петровна Мэҥэ Хаҥаластан төрүттээх. Аҕата, Тиэлигиттэн төрүттээх Петр Петрович Захаров үлэ, успуорт бэтэрээнэ, гиирэ успуордун маастара, дуобакка успуорт маастарыгар хандьыдаат этэ. Ийэтэ асчыт бэрдэ, оскуола остолобуойугар сэбиэдиссэйдээбит Дария Ивановна Иванова Майаҕа олорон кэргэниниин сүөһү-ас ииппиттэр. Ийэлэрэ атыылыыр суоратын хамаҕатык ылаллар эбит. Онон кыыстара эмиэ тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах буола иитиллэн тахсыбыт.

“Агростартаптан” тирэхтэнэн

— 2020 сыллаахха дьиэ кэргэнинэн Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин “Агростартап” куонкуруһугар кыттан кыайбыппыт, “Турантаева Мария Петровна” диэн бааһынай хаһаайыстыба тэриммиппит. Судаарыстыбаттан көрүллүбүт көмө харчынан оттуурга аналлаах тиэхиньикэни — тыраахтар, от охсор, от мунньар, от урулуоннуур уонна эбии сылгы атыыласпыппыт. Сайын аайы кыстыыр оппутун гранынан ылбыт тиэхиньикэбит хааччыйар.

Сылгы иитиитинэн дьарыктанабыт, биэ ыыбыт. Билигин хас да үөр сылгылаахпыт. Хаһаайыстыба сүрүн үлэтин Гурий Гурьевич онорор: сайынын оттоон, сылгыларын баардаан-суохтаан, күһүн үөрдэри хааччахха киллэрэн, убаһалары арааран, иитиллэри иитэн, кыһыннары биэ ыан, — диир дьиэ кэргэн Далбар хотуна Мария Петровна.

Кыһын 1–2 биэни дьиэлэрин таһыгар баар далга туруоран, иккиэн күҥҥэ 3–4 ыыллар. Биир биэ күҥҥэ, ортотунан, 3 л үүтү биэрэр. Биэ үүтүнэн кымыстыыллар, сибиэһэйдии да иһэллэр. Дьиэлэрин таһыгар киэҥ даллаахтар, тылбыы туттубуттар.

“Биэ эмиийэ тоҥмот”

— Кыһыҥҥы кэмҥэ биэ ыырга идэтийбит киһи улахан уустуктары көрсүбэт. Сахабыт сирин кыыдааннаах тымныыта эрэ мэһэй буолуон сөп. Киһи илиитэ тоҥор, биэ эмиийэ тоҥмот. Гурий Гурьевич, сылгыһыт буолан, ыанарга сөптөөх биэлэри эмиийинэн, майгытынан көрөн талар. Үөрэттэххэ, хайа баҕарар биэ сыһыйар, ынахтааҕар сымнаҕас буолар.

Биэлэрбитин кыһыннары идэ оҥостон уруккуттан ыыбыт. Кымыспыт эрдэттэн сакааһынан атыыга баран иһэр уонна чаастатык ыалдьар оҕолоох ыаллар үүтүнэн ылаллар. Ону тэҥэ араас култуурунай тэрээһиннэр алгыстарыгар, сиэргэ-туомҥа диэн тэрилтэлэр, биирдиилээн алгысчыттар эрдэттэн сакаастаһаллар. “Күндү ас”, “дойдубут аһа” диэн кэһии оҥостон дьон-сэргэ хамаҕатык ылар, — диэн салгыы кэпсээтэ.

“Кымыс — Айыы аһа”

Турантаевтар Туймаада ыһыаҕар “Кымыс — Айыы аһа” өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурус-бэстибээлгэ быйыл үһүс сылларын ситиһиилээхтик кыттыбыттар. “Оҥорон таһаарыы бастыҥ презентацията” (2023 с.), “Кымысчыт династия” (2024 с.), “Кымысчыт национальнай үгэһин илдьэ сылдьыы” (2025 с.) номинациялар хаһаайыннарынан буолбуттара даҕаны үгүһү кэрэһилиир. Кинилэр Кымыс бэстибээлин “Туймаада” агрохолдинг АУо (П. С. Ефремов) ахсыс сылын сүрдээх үчүгэйдик тэрийэрин бэлиэтииллэр. Маннык тэрээһиннэргэ сылдьан биир санаалаах, идэлээх кымысчыттарын кытта чугастык билсэллэр, уопут атастаһаллар.

Бээрийэҕэ В. Т. Васильева 20 сыллааҕыта тэрийбит “Туосчут” лааҕырын үһүс сылын билигин олохтоох орто оскуолаҕа дириэктэри иитэр үлэҕэ солбуйааччы, психолог Мария Петровна үлэлэтэр. Онно кэргэниниин кымыс туһатын туһунан оҕолорго кэпсииллэр, кымыстарын амсаталлар. Өссө нэһилиэккэ “Үрүҥ илгэ” тэрээһини көҕүлээннэр, олохтоох дьаһалта (баһылык П. Васильев) култуура киинин кытта тэрийэн ыыппыт.

— Саха сиригэр кыһыннары биэ ыыр, кымыстыыр хаһаайыстыбалар бааллар. Холобур, “Үс Хатыҥҥа” Павел Павлович Васильев‑Кымыс Байбал, Хаҥалас улууһугар Марк Прокопьевич Лиханов уо. д.а. 2002 сыл алтынньы 17 күнүгэр СӨ Бэрэсидьиэнэ В. А. Штыров “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр кымыһы оҥоруу туһунан” диэн сокуон ылыммыта, ол олоххо толору киирэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Сокуон быһыытынан кымысчыттарга чэпчэтиилээх кирэдьиит, уот, тырааныспар төлөбүрүгэр, кымыһы уонна сырьену тиэйиигэ-таһыыга толуйуу көрүллүөхтээх этэ. Бу сокуон олоххо толору киирдэҕинэ, сахалар өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит кымыспытын утах эрэ буолбакка, эмп курдук эмиэ туһаныа этибит. Ол аата күннээҕи аска кымыс киириэхтээх! — диэтэ кэпсэтиини түмүктээн.

БАЛАҺАНЫ ЖЕННИ СТРЮКОВА БЭЛЭМНЭЭТЭ
ХААРТЫСКАЛАРЫ: М.ТУРАНТАЕВА ЫЫТТА.