Күн Чүүйэ олорон ааспыт олоҕун салҕааҥ

Бүгүн, бэс ыйын 9 күнүгэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай уонна үтүөлээх артыыһа Прасковья Павловна Адамова-Күн Чүүйэ  баара буоллар, 80 сааһын туолуо этэ.

Биир идэлээхтэрэ, Саха тыйаатырын артыыстарын ахтыыларыттан  СӨ норуодунай, үтүөлээх артыыһа, бииргэ үөрэммит үөлээннээҕэ Мария Егоровна Николаева ахтыытын билсиэҕиҥ.

-Биһиги 1962 сыллаахха бастакы кууруһу  бүтэрбиппит. Онно үс киһибит биһигиттэн  туораан хаалбыта: биирэ аармыйаҕа барбыта, биир үөрэҕиттэн уһуллубута, биир уолбут өлбүтэ. Инньэ гынан,  үс киһини эбии ыыталлар үһү диэн буолла.

Мин  Николаева Валялыын (уруккута Рожина Валя) харчыта суох буолан, каникулбут кэмигэр Москваҕа  хаалан хаалбыппыт уонна  сайыны быһа ол оҕолор кэлэллэрин кэтэс да кэтэс, күүт да күүт. Кэмниэ кэнэҕэс кэлэр күннэригэр пуойаска сибэккилээх сүүрдүбүт.  Куруук хойутуур идэлээхпит, ол иһин бу сырыыга сүүрүүнэн ыстанныбыт. Дьэ,  элэстэтэн Ярославскай вокзалга тиийдибит. Оҕолорбут:  Сметанин Тима, Кривогорницын Толя уонна Паша пуойастан түһэн  эрэллэр эбит.

Паша олох куукула курдук наһаа кырасыабай  кыыс: түбэтиэйкэлээх, суһуоҕун икки гына өрүммүт, кип-киэҥ харахтаах.  Мин тута наһаа сөбүлээтим уонна уопсайга тиийэммит: “Киэһэ эһигинниин көрсүһэбит, онон  таҥаскын көрдөр”, —  диэн чымадаанын хостоттубут. Арай,  түөрт муннуктаах төбөлөөх наһаа куһаҕан түүппүлэлээх, онтуката улахан баҕайы хобулуктаах. Биһиги Зоялыын: “Пахыай, аата чумаалаабыт ыт төбөтүгэр дылы” диэн, бөххө бырахтардыбыт. Ол чумаалаабыт ыты ханна көрбүппүт эбитэ буолла?  Тугун барытын сыымайдаатыбыт, сирдибит уонна “саҥалыы таҥыннарыахпыт” диэн сарсыныгар “Детскай мир” маҕаһыыҥҥа баран ону-маны ыллыбыт, таҥыннардыбыт.

Күһүн  ВГИК уопсайыгар кыргыттар бэһис,  уолаттар төрдүс этээскэ  олороллор. Уолаттар дьээбэлэнэн быһылаах,  бэһис этээскэ дымовой шашканы бырахпыттар. Туох да буруо да буруо, “Все на улицу!”    диэн хаһыы да хаһыы буолла. Дьэ,  биһиги   түүҥҥү таҥаспытынан, сыттыкпытынан сирэйбитин саба туттан куотан истэхпитинэ, арай,  Пашабыт суох.  Нэһиилэ хоспутун булан киирбиппит, кыыспыт орон анныттан таһааран чымыдаанын хаһа аҕай олорор эбит. Онуоха: “Бардыбыт, баһаар буолла, хайдах буоллуҥ!” —  диэбиппитигэр кыыспыт:  “Комсомольскай билиэппин көрдүүбүн!” – диэтэ. Өссө түөһүгэр мөһөөччүккэ буор кэтэ сылдьааччы, ойуун абаҕата барарыгар алгыстаан биэрбит этэ. Ыйыттахха “Дойдум буора” диэччи. Ээ, биһиги эмиэ бырахтаран кэбистибит. Ол түгэнтэн кэлин хомойор аҕай эбит этэ. Кини ис киирбэх, дьүһүнүнэн наһаа нарын этэ.

Биирдэ учууталларбыт:  “Тугу толорон үөрэххэ киирбиккиний?” — диэн ыйыттылар.   Дьэ, киһибит саайбата дуо! “Аа-дьыгыдьык, аа- дьыгыдьык” диэн ыллаата эбээт! Барыы күлсэн тоҕо бардыбыт,  билигин  да санаатахпытына күлсэбит.

Дьиибэтэ диэн, мин оҕо эрдэхпиттэн таҥаска наһаа интэриэстээхпин. Ол да иһин,  иистэнэрбин олус  сөбүлүүбүн, ол эрээри бэйэбэр олох тикпэппин. Үҥкүү уруогар барыларыгар маҥан былаачыйа толкуйдаан  тикпитим. Пашаҕа эмиэ тикпитим, ону кэтэн турара били Чүүйэҕэ хатыҥҥа өйөнөн турар хаартыскаҕатыгар баар. Ити бастакы кууруска үҥкүүбүт ырбаахыта этэ. Бастаан үрүҥ кыталыктар диэн этэ, үрдүкү куурустарга хара кыталыктар диэн буолбута. Бырааһынньык аайы Прасковьяҕа ырбаахы тигэбин. Саҥа дьылга наһаа үчүгэй хара ырбаахыны,   саал былааттаах   сиэрэй сарапааны тикпитим.   Өссө билсэ сылдьар уолугар  Савваҕа Казахстаҥҥа барарыгар халаат тигэн биэрбитим, бэйэм соммун, Зоя Багынанова бэргэһэтин кэтэрдэн, бэрийэн ыыппыппыт.  “Детскай миртэн” хоппуруон лиэнтэ ыламмыт,  лиэнтэнэн байбарылаан,  утуйар ырбаахы тикпиппит.

Дьэ,  ол күһүн “Савваҕа барабын” диэн буолан турда. Аны Савва байыаннай  чааһа кистэлэҥ чаас эбит, ханна да баара биллибэт, Казахстаҥҥа эрэ диэн эбит. Степан Емельянов Внуковаҕа киллэрэн, кыыспытын ыытан кэбистэ. Онно мүччүргэннээх сырыыларын туһунан бэйэтэ кэлин ахтыытыгар суруйбут этэ.  Ол кэннэ этэҥҥэ төннүбүтэ. Савватыгар күн аайы, быыс булла да  ардыгар хаста да  суруйара.

Оҕолор бары буфекка аһыыбыт. Буфеппытыгар наһаа үчүгэй сосиска атыыланар. Симон биирдэ 29 сосисканы сиэбитэ уонна илиитин пистолеттыы туттан баран, “пуф, пуф” диэн утуруктуур. Оннук дьээбэлэнэ олордохпутуна, Прасковья киирдэ уонна буфетчицаттан: “Эти пирожки ночевали да?” диэн ыйытта.   “Бэһэҕээҥҥи дуо?” диэн ыйытар эбит.  Ити курдук көрүдьүөстэнэн,  этэҥҥэ сылбытын туораатыбыт.

Мин Толябыныын чугасыһаммын,  саас оҕо күүтэр буолан хааллым. Ол эрээри, Толям дойдутугар баран хаалла. Эмиэ Валябыныын хааллыбыт.  Москваҕа үс оҕолоох, авантюристка соҕус «тетя  Надя» диэн саха дьахтара баара. Саха сириттэн сылдьар дьону көрсөн, олору сирдээн, олортон харчыланан олорор эбит этэ. Ол да буоллар,  “тетя Надя” биһигини абыраабыта. “Улахан кыыһым Назым Хикмет кыыһа, өссө Литературнай институтка үөрэнэр” диэн кэпсиирэ. Өссө худуоһунньук буолан Манежка  быыстапката буолбута. Саҥа дьиэ ылбытыгар тиийэн малааһыннаабыппыт. Ол Надя миигин ытыырым-соҥуурум иһин: “Кэбис дойдулууһуккун. Мин эйиигин тэрийэммин ыытыам”—  диэт,  Бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэттэн  путевка ыла оҕуста. Аны ону   атыылаан пуойаска билиэт ылан олордон кэбистэ. Биир да кэпиэйкэм суох. Тахтамырга диэри аҥаардас уунан айаннаатым, киһи билбэт буолан кэллим. Онтон Дьокуускайга көтөн кэллим.

Остолобуойга бииргэ үөрэммит оҕолорбор бардым. Онно Угаров Ганя: “Николаева Маня кэлбит диэбиттэрэ дии, көрдүгүт дуо?” диэбитигэр: “Бу баар дии” —  диэбиттэр. Ганя  соһуйуу бөҕө буолбута. Аны Толям ханна баарын да билбэппин, Мэҥэ Хаҥалас эрэ дииллэрэ. “Ээ, Пашам Мэҥэ Хаҥалас этэ дии” дии санаат,  Чүүйэҕэ таҕыстым.  Пашам ыалдьар эбит, киниэхэ үс лиитэрэлээх улахан стеклянкаҕа хаптаҕас уутун бэлэмнииллэр эбит этэ. Хата ол ууттан иһэн абыраммытым, үтүөрэн хаалбытым.

Пашалыын Хатыҥнаахха ойуурга тахсан, хатыҥ быыһынан сылдьан:  “Не корите меня, не браните меня ” диэн ырыаны ытаһа-ытаһа, эмиэ да ыллыы-ыллыы күүлэйдиибит. Кини эмиэ Суола диэн ханна баарын билбэт эбит этэ. “Чэ, бэйи,  аны Майаҕа киирэн ыйытыахха” диэммин Майаҕа киирдибит. Уулуссанан сиэттиһэ сылдьан “Не корите ж меня, не браните меня ” диэн ыллыыбыт, онно ытыы-ытыы сылдьабыт. Онтон Москваҕа үөрэнэр,  успуорт маастара,   Төҥүлү  уола Толя Габышевы көрсө түстүбүт.  Уолбут эмиэ Суола диэн ханна баарын билбэт эбит. Ол курдук,  Толябын көрсүбэккэ куоракка киирэн хааллым. Пашам Хатыҥнааҕар хаалла.

Төрдүс куурус  кэнниттэн  Пашабыт сыбаайбалаата. Мин Толябыныын Суолаттан матасыыкылынан кэллибит. Савва оччотооҕуга наһаа үчүгэй оҕо этэ: саҥата-иҥэтэ суох,  олус чуумпу, тугу эрэ үлэлээ да үлэлээ буолар. Ол сырыттахпытына, арай  Паша абаҕата өлөн хаалла. “Оо, сарсын сыбаайба буолуохтаах” диэн буккулла олордохпутуна, сарсыныгар оҕонньорбут тиллэн кэллэ. Инньэ гынан, сыбаайбалаатыбыт. Ол түүнү быһа ардах түс да түс. Таһырдьаттан көһөн киирэммит быытыкаайык дьиэҕэ кыбыллан аҕай олордохпутуна, арай таһырдьаттан  Тимофей Сметанин баар буола түстэ. Ардах ортотунан  Кэбээйиттэн кэлбит, Майаттан сатыы тахсыбыт. Ол курдук,  сыбаайбалаан турабыт.

Саха тыйаатырыгар үлэлии сылдьаммыт олус сэргэх, наһаа дьээбэлээх этибит. Биирдэ эрэпэтииссийэлии сылдьан,  Домналаах Бороскуобуйаны  туһуннардыбыт. Дьэ, туох да дьиҥнээх киирсии буолла! Константинов: “Ким кыайбыкка сампаан туруорабын”, — диэтэ.  Инньэ гынан, дьоннорбутун туһуннардыбыт. Домна кыайыа дии санаабыппыт ээ, эдэр буоллаҕа дии. Ону  Бороскуобуйабыт  боотур бэрдэ эбит, Домнаны  кум-хам тутан кэбистэ.  Инньэ гынан, сампаан иһэн үөрүү-көтүү бөҕө буоллубут. Сааба оруобуна үөрэҕэр  Хабаровскайга көппүт этэ.

Ньурба тыйаатырын  аһарбытыгар Сааба  абыраабыта. Сааба суоҕа буоллар тыйаатырбыт арыллыа суох курдук.  Тугу барытын сатыыра, туохха барытыгар сахалыы өйдөбүллээҕэ. Народов Бааскалыын түүннэри-күннэри үлэлээн,  аҕыйах күн иһигэр кубус кураанах сиргэ тыйаатыры аспыппыт. Күһүнүгэр саҥа дьиэҕэ киирбиппит, онно туох да миэбэлбит суоҕа. Оччолорго уулусса нөҥүө дьиэ тутулла турара, онно хаптаһын бөҕө сытар эбит. Дьэ, ону уон алта ыал бары тастыбыт ээ. Ким да сэрэтии оҥорбото, аһыннахтара буолуо. Онно Саабалаах миэбэллэрэ  наһаа да үчүгэй этэ! Тахса-тахса ытыы сыһа-сыһа бары көрөбүт, ымсыырабыт! Аны Сааба көмүһүнэн уһанар, аны уруһуйдуур, аны баянныыр, аны ыллыыр, аны хаартыскаҕа түһэрэр. Олох дэгиттэр талааннаах киһи! Биһиги куруук харчыбыт суох буолааччы, оттон кинилэр тоҕо эрэ куруук харчылаах буолааччылар. Сааба үлэлээн булар быһылааҕа.

Били киинэҕэ уһулла барарбар оҕобун аҕатын кытта хаалларбытым. Саабалаах Паша дойдуларыгар баралларыгар Суолаҕа эбэтигэр таһааран биэрбиттэрэ. Ону мин билиҥҥээҥҥэ диэри олус махтана саныыбын.

Уопсайынан,  Бороскуо биһиэхэ —  наһаа сырдык өйдөбүл. Биһиги саамай кыраһыабай кыыспыт, киэн туттуубут. Ханна бардыбыт да: “Дьэ,  биһиги Пашабыт, биһиги да эмиэ кыраһыабай кыыстаах этибит” диэн  ааттыы сылдьабыт. Паша барахсаны тыыннаахпыт тухары өйдүү сылдьыахпыт, сыаналыахпыт. Оҕолоругар, сиэннэригэр бары дьолу, ийэҕит олорон ааспыт олоҕун чиэстэхтик салҕааҥ  диэн баҕарабыт.