Күндэйэ — бигэ туруктаах нэһилиэк

Бу күннэргэ социальнай ситимҥэ Сунтаар улууһун Күндэйэ нэһилиэгин бүгүҥҥү олоҕун-дьаһаҕын туһунан бэрт сэргэх иһитиннэрии тарҕаммыта. Мин ааҕан баран, “тыый, аныгы үйэҕэ саҥалыы толкуйдаах баһылык эбит, хайаан да булан кэпсэттэххэ сатаныыһы” дии санаабытым.

Бастаан утаа Күндэйэ баһылыгын туһунан иһитиннэриини билсиэх дуу. Социальнай ситимҥэ хайдах суруллубутунан, тугу да уларыппакка, кылгатан билиһиннэриим.

“Олохпут — бэйэбит кыахпытыгар…”

“Наар ыарахан, бүтэн эрэбит диир кэрэгэй соҕус. Киһи олоҕун бэйэтэ оҥостор, оҕотун төрөппүт бэйэтэ иитэр. Дьиҥ сүрүнэ, үлэни таба тэрийдэххэ, ыччат тыа сиригэр олохсуйар кэмэ дьэ кэллэ. Биһиги нэһилиэк  ону бу 15 кэнники сылга дакаастаатыбыт диэхпин сөп, арбаныы курдук ылынымаҥ.

Маҥнай баһылыкпыт, эдэр киһи, баһыйар үгүс куолаһы ылан талыллаат да бэйэтин тула кырдьаҕастары, үлэни үлэлээбит, олоҕу олорбут, үксэ мунньахтарга наар этинэр дьону мунньан сүбэлэһэн күүһү түмүөххэ диэн т/х кэпэрэтиибин тэринэн, улахан утарсыынан улууска баар тэрилтэттэн арахсан, переработканы бэйэбитигэр ылан, баҕалаах, сулууспалаах дьонтон, сааһырбыттартан сүөһү хомуйан уопсай хотоҥҥо тутан көрүү саҕаламмыта, 6 сайылык сөргүтүллэн, суола оҥоһуллан.

Сүрдээх уопуттаах, сатабыллаах, билиилээх, т/х үлэтин баһылаабыт киһибит ити үлэни муоһалаан, салайан тэрийэн атаҕар туруорбута. Маҥнай улахан утарсыы, итэҕэйбэт буолуу элбэх этэ, тыа дьоно барахсан албыннаппыта элбэҕэ бэрт! Ити улахан кэскиллээх үлэ саҕаланыаҕыттан нэһилиэк иккис тыынын ылан дьэ үлэ бөҕө буолбута.

Нэһилиэк баһылыга үлэтин сүрүнэ тыа хаһаайыстыбатыгар салалыннаҕына, ити салааны атаах оҕону бүөбэйдиир курдук чорботон санаатын уурдаҕына, дьоно-сэргэтэ биһиги киһибит диэн ылынар эбит. Куоракка үлэлии сылдьар 30–35 саастаах үөлээннээхтэрин ыҥыртаан аҕалан, оччотооҕуга аһара бэркэ үлэлээбит “Олорор дьиэ” федеральнай бырагырааманан дьиэ тутталларыгар субсидиянан көмө бөҕө оҥоһуллубута, 6–7 сыл устата сылга 5–6 саҥа толору хааччыллыылаах дьиэлэри туттан эдэр ыаллар олохсуйан барбыттара, билигин номнуо орто саастаах ыал буоллулар.

Салгыы талыллыбыт эдэр баһылык үлэни сайыннаран, дьиҥ сүрүнэ, бэйэтин тула үөлээннээхтэрин мунньан олох күөстүү оргуйар, үксэ эдэр дьон салайан, дьаһайан олороллор. Оскуола, уһуйаан таас тутуулар, балыыһа, кулууп тупсаҕай оҥоһуулаахтар, тэрилтэлэр салайааччылара бары 35–50 саастаахтар, онон бэйэлэрин тула эдэрдэри түмэллэр, көхтөөхтөр. Бүгүҥҥү туругунан, 800 нэһилиэнньэлээх нэһилиэккэ 129 оҕо оскуолаҕа үөрэнэр, уһуйааҥҥа 50 оҕо сылдьар, 1250 ынах сүөһү, 500‑чэ төбө сылгы баар. 150‑ча массыына, 100‑чэ тыраахтар баар. 7 маҕаһыын үлэлиир. Дьон үксэ күн солото суох тиргиччи үлэ.Уопсастыбаннай да үлэттэн туора турбаттар. Тиэйэр-таһар үлэ, саһаан, дьыалабыай мас бэлэмэ үксэ ыччат илиитигэр, арыт сайын 5‑кэ диэри чааһынай пилорама тиргиччи үлэлээччи. Онон хас биирдии киһи, бэйэм олохпун бэйэм оҥостобун диэнинэн салайтардаҕына, баһылык онно урууллуур, көмөлөһөр күүс буоллаҕына, тыа сиригэр олох тупсар, сайдар.

Дьоммут-сэргэбит араас граннары, субсидиялары туһаналларыгар дьаһалта кэмигэр өйөбүлэ, көмөтө улахан суолталаах. Кэпэрэтиип үлэтэ киэҥ, элбэх, дьоммут үүт харчытынан дохуоттанан олороллор, сибиэһэй аһынан хааччыналларын таһынан, тиэхиньикэ толору ылыналлар. Аҕам саастаахтарбыт оҕолоругар сүөһүлэрин түҥэтэлээн туспа хотоннотолообуттара, сорохторо кэпэрэтиипкэ сүөһүлэрин туттаран көрдөрөн астарын хааччыналлар, сайын оттууллар, сүөһү ииттинэргэ интэриэстээхтэр. Кыһыннары, сайыннары олохтоох кээпэрэтиип маҕаһыыныгар үүт, сүөгэй, йогурт, суорат, арыы, бэйэ тушенката атыыланар. Бэйэбитигэр саҥа буойуна үлэҕэ киирбитэ 2 сыл буолла.

Онон ханнык баҕарар тыа сиригэр баһылыгы бэйэбит талан, кини тула мустан, түмсэн үлэлиэххэ наада. Ол эрэн, син биир нэһилиэк араас, ким эрэ кулууба, ким эрэ оскуолата, успуорда, биитэр хайа эрэ хайысхата уһулуччу үчүгэй буолан ол өттүнэн сайдыан, аатырыан сөп эрээри… дьиҥ аһаан-таҥнан олорор хайысхабытын, тыа хаһаайыстыбабытын, төрүт дьарыкпытын өрө тутуохтаах баһылык. Баһылык үлэтэ ити хайысханан сыаналаныахтаах. Аҕам саастаах дьоммут кыаммаппыт дии-дии, сүөһү эһэн, ипотека төлөһө түһэн баран, сиэн оҕону уһуйааҥҥа, оскуолаҕа таһар аатыран уочаратынан куоракка кыстыы баран, төттөрү усулуобуйа оҥоробут, оҕолор тыаҕа кэлбэттэрин… Онон тыа сиригэр олох баар, дьаһаныахха, түмсүөххэ, кыахтаах баһылык ыытар үлэтин өйүөххэ, сөптөөх ыйытыгы туруоруохха наада. Киһи аймах баарын тухары утарсыы, кыаллыбат боппуруос мэлдьи баар, ону суланымыахха наада, бэйэбит олохпут — бэйэбит эрэ илиибитигэр, өйбүтүгэр, кыахпытыгар!

Бу нэһилиэк сайдыытыгар, ыччаты олохсутууга кээпэрэтиип тэринии биир барыйаан, түмсүү үтүө өрүтэ диэн санаа атастаһыы быһыытынан сурулунна.

Лидия Сергучева. Күндэйэ, Сунтаар”.

Урукку баһылыктар суолларынан

Мин баһылык аатын-суолун сураһан, эрийэн кэпсэттим. “Уйбаан Көстөкүүнэп диэммин. Төрүт Күндэйэбин. 2013 сылтан иккис болдьохпор баһылыгынан олоробун. Үһүстээн киирсэр санаа суох этэ да, дьонумсэргэм “салгыы үлэлээ” дииллэр. Аны барылламмыт тосхоллору ситэриэххэ эмиэ наада курдук. Ону тэҥэ олохтоох салайыныы тутула уларыйан, уокуруктар олоххо киириэхтээхтэр. Онуоха саҥа үлэлиир киһиэхэ уустуктардаах буолуо диэн, оннубутун булуохпутугар диэри төрөөбүт нэһилиэкпэр өйөбүлүм, көмөм хаһааҥҥытааҕар да наада буолуоҕа”, — диэн кэпсэтиибитин саҕалаата Иван Витальевич.

42 саастаах салайааччы тыла-өһө лоп-бааччы. Кырдьык да, киһи “баһылыктаахпын” диир киһитэ.

— Ити социальнай ситимҥэ дьон суруйуута — баар суол. Онно мин тус өҥөм эрэ буолбатах. Мин иннибинэ үлэлээбит баһылыктар Борис Егоров, Игорь Максимов, Андрей Никитин уонна ТХПК-тын салайбыт Розалия Иванова курдук уопуттаах салайааччылар нэһилиэктэрин сайдыытыгар сүҥкэн кылааттарын киллэрбит дьон. Онон мин 32 сааспар баһылыгынан үлэлиирим саҕана, кинилэр дьыалаларын салҕааччынан буолбутум, — диэн бэлиэтиир баһылык.

Норуот санаата — баһылык үлэтин түмүгэ

Нэһилиэнньэ ахсаана сэбиэскэй кэмтэн улаханнык кыччаабатах.

— Сопхуос саҕана 900‑чэ этибит. Бүгүҥҥү күҥҥэ 870 киһи олорор. Эдэр ыал олохсуйуута элбэх. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ыччакка аналлаах бырагыраамата олус бэркэ үлэлээн иһэн тохтоон хаалла. Ити бырагырааманан аҥаардас биһиги нэһилиэкпитигэр 28 эдэр ыал дьиэлэммитэ. Билигин да сыл аайы 3–4 саҥа дьиэ тутуллан, малааһынныыллар. Онон бигэ туруктаах нэһилиэкпит, — диэн кэпсиир Иван Константинов.

Иван Витальевичтан “оттон, нууччалыы эттэххэ, “единэй заготовительгэ” үүккүтүн туттараҕыт диэн ирдэбил баар дии? Оттон эһиги аскытын бэйэҕит астаан (переработка) туһана олорор эбиккит. Ону хайдах ситистигит?” диэн ыйыттым. Онуоха кини маннык хардарда: “Тускул” ХЭУо нэһилиэк үүтүн, этин тутан, тушенка, арыы, үүт ас оҥорон батарар. Ол дохуотунан сайылык туттан, эбии тиэхиньикэ атыылаһан, оҥорон таһаарар бородууксуйатын көрүҥүн элбэтэн иһэр. Ол аата, харчы нэһилиэнньэҕэ бэйэтигэр хаалар. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн да, улууспут салалтатыттан да кэлэн, үлэ көрүҥүн үөрэтэн көрөн баран, маннык хайысханан барарбытын ылыммыттара”, — диэн санаатын үллэһиннэ баһылык Иван Константинов.

Ити курдук, социальнай ситимҥэ ыыппыт иһитиннэриинэн сирдэтэн, нэһилиэк бүгүҥҥү олоҕун туһунан баһылыгы кытта кэпсэтэн, кылгастык “сэгэтэн” ыллыбыт. Кылаабынайа, салайааччы үлэтигэр норуот сыана быһар буоллаҕа.