Күнү Күөдьүт –сайдыы кэрдиис  кэмин ыччата

90-с сылларга төрөөбүт, отут саастаах ыччат дойдуга олох тутула уларыйыытын кэмигэр “түбэспит” буолан, ханнык баҕарар усулуобуйаҕа бэйэтин көрүнэ үөрэммит көлүөнэнэн биллэр.

Кини сайдыылаах сыыппара технологиятын үйэтин киһитэ буолан,  биир эрэ үлэнэн муҥурдаммат, хас да идэни тэҥинэн баһылаан, салгыы үөрэнэн, сайдан иһэр. Бу көлүөнэ киһитэ – көҥүл: элбэхтик айанныыр, араас эйгэҕэ бэйэтин боруобаланар, сонун сүүрээни туохтан да чаҕыйбакка, олоххо киллэрэн иһэр. Кини дьиэ кэргэн үтүө үгэһин умнубат, оҕотугар ааспыт кэм бастыҥын иҥэрэргэ дьулуһар. Доруобуйатын туһугар кыһаллар буолан, чөл олох­тоох, айылҕаны кытта чугастык алтыһар. Кини оҕо сааһа 90-с дьалхааннаах сылларга ааспыт буолан, харчыны сыаналыыр, быстахха арылдьыйбакка, үйэлээҕи, чаҕылхайы түстүүргэ дьулуһар. Олох саамай уустук кэмигэр бу көлүөнэ ыччата эрэл­лээҕин көрдөрөн, Ийэ дойдутун чиэһин көмүскүү сылдьар.

Бу маннык ойууланар көлүөнэ бэрэстэбиитэлэ, Ньурба улууһун Сүлэтиттэн төрүт­тээх Валерий Никифоров-Күнү Күөдьүт араас омук сиринэн, дойду киин куораттарынан олоро сылдьан баран, быйыл төрөөбүт дойдутугар уонча сыл буолан баран, олохтоохтук төннөн олохсуйардыы сананна. “Сайдыылаах элбэх сиргэ сырыттым эрээри, Сахам сириттэн ордук сир суоҕун өйдөөтүм. Кыһын диэни умнубут киһиэхэ тымныы салгын дууһабын угуттуур, төрөөбүт төрүт сахам тыла ордук күндүтүйэн иһиллэр. Ол иһин мин билигин саха тылын олох­тоохтук үөрэтиигэ ылыстым” диэн кэпсэтиибитин саҕалаата сэһэргэһээччим.

Бэйэ миэстэтин булунуу

Валерий Никифоров Дьо­куускай куорат 23 №-дээх оскуолатын бүтэрбит буолан, куорат уола, биллэн турар, төрөөбүт тылыттан тэйэ улааппыт. Онтон ХИФУ ФЭИ-тыгар үөрэнэ сылдьан, 4-с куурустан Кытайга барбыт.

– Устудьуоннуу сылдьан муусукаҕа сыһыан­наах улахан тэрээһиннэри тэри­йэр этибит. Онно ыччакка аналлаах биир тэрээһиммитин көрөн баран, Пекинтэн сылдьар продюсер табаарыс уолбун кытта Гуанчжоуга үлэҕэ ыҥыр­быта. Биһиги тута сөбүлэһэн, икки сыл онно үлэлэһэн баран, уолум дойдутугар төннүбүтэ. Мин хаалан, өссө үс сыл үлэлээбитим.

2019 сыллаахха Москваҕа тиийэн, муусуканан дьарыктанар талааннаах саха ыччата Айаан Никифоровтыын билсэн, бэркэ тапсан, муусука “лейблларын” оҥорууга ылсан үлэлээбиппит. Москваҕа бу көрүҥ олус сайдыбыт буолан, маныаха сыһыаннаах киһи түргэнник бэйэтин миэстэтин булар эбит. Биһиги үлэлиир пиирмэбит Арассыыйа таһымыгар биллэн-көстөн барбыта. 2020 сыллаахха Казахстааҥҥа уонна Кытайга туурдары тэрийээри сырыттахпытына, коронавирус сыстыганнаах дьаҥа туран, бары айаннары бобон кэбиспиттэрэ. Ол иһин ювелирнай хайысхаҕа ылсан, Саха сирин ювелирнай тэрилтэлэрэ оҥорон таһаарар үрүҥ көмүс оҥоһуктарын куйаар нөҥүө угуйугар (рекламатыгар) үлэлэспитим, – диэн кэпсиир Валерий Никифоров.

Төрөөбүт дойду ахтылҕана

Доҕоро Айаан Никифоров былырыын Москва уобалаһын Химки куоратыгар сөтүөлүү сылдьан, суорума суолламмыт. Салгыы Валерий төрөөбүт дойдутугар төннөр санааны хайдах ылыммытын кэпсиир: “Айааны тиһэх суолугар атаарыыга Дьокуускайга кэлэ сылдьан, хайдах эрэ дойдубун, сахам дьонун наһаа суохтаабыппын билбитим. Бэс ыйыгар Сахам сиригэр төннөрдүү, аны ханна да барбаттыы  быһаа­рынан, көһөн кэлбитим. Аан дойду уонна Арассыыйа араас куораттарынан тилийэ сылдьыбыт, элбэҕи билбит-көрбүт киһи, аны төрөөбүт дойдум сайдыытын туһугар үлэлэһиэхпин баҕарбытым. Киһи отут сааһыгар түспэтийэн, дьонугар-сэр­гэтигэр туох эрэ туһалааҕы оҥоруон баҕата күүһүрэр эбит. Муусуканы айар дьон продюсерын быһыытынан бу идэбинэн үлэбин салҕаабытым. Муусука абылаҥар ылларбыт айар куттаах дьон “Үлэ кыбартаалыгар” түмсэбит.  Арай биирдэ ыаллыы хоско кырыымпа тыаһын истээт, олох “ууллан” хааллым. “Бу мин өбүгэм муусуката” диэн санаа күлүм гынан, сахалыы тыыным уһуктубута. Тиийэн билсибитим, Олоҥхо тыйаатырын мусукаана Айсен Кысылбаиков эбит.  Онтон ыла бииргэ үлэлэһэ сылдьабыт”.

Сайдыы кэрдиис кэмэ

Айсен Кысылбаиков тыа сириттэн, Үөһээ Бүлүү улууһун Ороһутуттан сылдьар буолан, кэпсэтэрэ-ипсэтэрэ, толкуйа, санаата – уу-сахалыы буолан, Валерий киниттэн бэрт элбэххэ үөрэммит.

– Сахалыы саҥарарга эрэ буолбакка, дууһабар, эппэр-хаам­мар кытта саха тыына уһугунна. Баҕар, сорох дьон “бу эдэр киһи өйдөммүтэ тоҕо хойу­тай?” диэхтэрэ гынан баран, мин көлүөнэм тугу этэрбин өйдүөҕэ. Биһиги билигин 21-с үйэҕэ саҥалыы сайдыы кэрдиис кэмигэр – “Саха-Ренессанс” кэмигэр олоробут дии саныыбын. Өбүгэ үөрэҕин салгыы сайыннарыы, айылҕаҕа ураты харыстабыллаах сыһыан, үлэни өрө тутуу, духуобунай итэҕэли күүһүрдүү, сомоҕолоһуу – сахалар бу уруккуттан баар үгэһи саҥалыы көрүүлээх сайыннаран эрэбит. Онно, киһи үөрүөҕэ, биһиги көлүөнэ инники күөҥҥэ сылдьар. Холобура, 90-с сыллар көлүөнэлэрин бэрэс­тэбиитэлэ Масаха Мэхээс тыа сирин сайыннарыыга сүөһү ииттэн, куйаар ситимин туһанан, бэйэтин холобурунан ыччаты тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга сыһыаран эрэр. Уйгулаана Николаева “Сай Саха” бырайыагы тэри­йэн, саха тылын үөрэтиигэ ылыста. Аны төһөлөөх биһиги көлүөнэ урбаанньыт ыччаттар араас бырайыактары толкуйдаан, олоххо киллэрэ сылдьалларын киһи ааҕан сиппэт. Бу барыта – сонун толкуй, сүүрээн, олоҕу саҥалыы көрүү, ылыныы.

Мин бэйэм холобурбар эттэхпинэ, сахалыы ааттанным. Аатым миигин арчылыыр, сайдар суолбун арыйан иһэр курдук. “Зажги солнце” диэн айар псевдонимнаах этим. Билигин ол аатым “Күнү Күөдьүт” диэн сахалыы тыыннанан, айар суол­бун арыйан иһэр курдук. Саха тылын үөрэтиигэ олохтоохтук ылыстым. Кыахтаах аймахтарым сүүрэн-көтөн, 1418 сылга диэри төрүччүбүтүн үөрэппиттэр. Ким эрэ архыыбы хаһыспыт, ким эрэ сурукка тиһэн кинигэ таһаарбыт буоллаҕына, аны мин, 21-с үйэ ыччата, бу үлэни барытын сыыппараҕа таҥан үйэтитэр эбээһинэһим.

Оҕо болҕомтотун тардар ньыманы тобулуохха

Ити курдук, Валерий Ники­форовы-Күнү Күөдьүтү кытта бэрт үгүс тиэмэни таарыйдыбыт. Кэпсэтиибит түмүгэр мин “уһуйаан саастаах оҕоттон саҕалаан, саха тылын билбэт көлүөнэ үөскээн эрэр. Төлөпүөҥҥэ үөрэммит оҕо нууччалыы эрэ толкуйдуур, саҥарар буолла. Онуоха эн туох санаалааххыный?” диэн ыйытыыбар эдэр киһи маннык хоруйдаата:

– Нууччаларга “клин клином вышибают” диэн бэртээхэй өс хоһооно баар. Оттон сахаларга – “бэрди бэрт баһы­йар” диэн. Ити төлөпүөннэриттэн арахсыбакка олорор оҕолорго анаан сахалыы сыһыарыылары толкуйдуохха. Куйаар ситимигэр сахалыы ойуулуктары хото оҥоруохха. Маныаха “Саха” НКИХ бэртээхэй “Тооку” ойуулуктары оҥорбутун холобурдуохха сөп. Оҕо болҕомтотун бэркэ тартылар. Тоҕо сатамматый олоҥхону эмиэ ойуулук гынан, “фэнтэзи” истиилинэн тэттик киинэлэри устан тарҕатар? Олоҥхобут “Гарри Поттертан”, “Властелин колецтан” хаалсыбат, өссө баһыйыан да сөп. Бу барыта сахалыы тылынан оҥоһулуннаҕына, төрөппүккэ көмө буолан, оҕо болҕомтотун тардара чахчы. Сыыппара эйгэтигэр үлэлиир ыччаттарга сорук туруордахха, ылсыахтар этэ. Холобура, миэхэ этиилээх таҕыстахтарына, тоҕо аккаас­таныахпыный?”

… Ыччаппыт маннык кэскиллээх толкуйун таба туһанар кэммит кэллэ. Валерий Никифоров-Күнү Күөдьүт бэлиэтээбитин курдук, саҥалыы сайдыы кэрдиис кэмин ыччаттарын толкуйдара олохтоох дии саныыбын.