Кырдьаҕас көлүөнэ дьокуускайдар Кыайыыга кылааттара

Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Владимирович Путин  2020 сыллаахха, Улуу Кыайыы 75 сылыгар,  “Килбиэннээх үлэ куората” бочуоттаах ааты олохтуурга этии киллэрбитин өйөөн, Федеральнай Мунньах Судаарыстыбаннай Дуумата  тустаах сокуону ылыммыта.

Ити сокуоҥҥа олоҕуран, 1941-1945 сылларга  Аҕа дойду Улуу  сэриитин сылларыгар олохтоохторо бырамыысыланнай тэрилтэлэргэ байыаннай уонна гражданскай бородууксуйаны оҥорон таһаарыыны тохтоппокко, Кыайыы туһугар сүҥкэннээхэй кылааттарын киллэрбит, бэйэни харыстаммат, үлэҕэ маассабай дьоруойдуу быһыыны көрдөрбүт куораттарга  “Килбиэннээх үлэ куората” бочуоттаах аат иҥэриллэр. Бу үрдүк аат Арассыыйатааҕы  “Кыайыы” тэрийэр кэмитиэт быһаарыытынан, РФ бэрэсидьиэнин Ыйааҕынан иҥэриллэр.

Саха сирин олохтоохторун Улуу Кыайыыга киллэрбит кылааттарын Арассыыйа бэрэсидьиэнэ үрдүктүк сыаналыырын туоһутунан былырыын, 2022 сылга Алдан куоракка “Килбиэннээх үлэ куората” аат иҥэриллибитэ буолар.

Докумуоннар  туоһулууллар   

Өрөспүүбүлүкэбит киинэ Дьокуускай  уруккутун-билиҥҥитин  мэринэн ситиһиилээхтик үлэлээбит буолан, Ил Дархаммыт үчүгэйдик билэр, хаан-уруу куоратын  төлөннөөх патриотунан буоларын, кыһалҕатын-сайдыытын боппуруостарын ис сүрэҕинэн ылынарын, өйүүрүн-көмөлөһөрүн олохтоохтор билэ-көрө сылдьабыт.  Дойду бэрэсидьиэнин тустаах Ыйааҕа тахсыытын баттаһыннара, 2020 сыл ыам ыйын 18 күнүгэр Айсен Николаев РФ бэрэсидьиэнэ, Арассыыйатааҕы “Кыайыы” тэрийэр кэмитиэт  бэрэссэдээтэлэ  Владимир Путин  аатыгар Дьокуускай куоракка “Килбиэннээх үлэ куората” бочуоттаах ааты иҥэрэргэ хадатаайыстыба түһэрбитэ.

“Хомойуох иһин,  үгүс  Арҕааҥы  дойдулар  Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сэбиэскэй норуот улууканнаах кыайыытын, онуоха киллэрбит кылаатын туора сото, токурута, атыттарга сыбыы  сатыыллар. Маннык быһыыга-майгыга устуоруйа кырдьыктаах чахчыларыгар үүнэр көлүөнэни иитэн-өйдөтөн,  туруулаһыахтаахпыт”,— Ил Дархаммыт өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун, барыбыт санаабытын бигэргэтэр.

Арассыыйатааҕы “Кыайыы” тэрийэр кэмитиэт мунньаҕар  Арассыыйа бэрэсидьиэнэ В.В.Путиҥҥа  Дьокуускай куораты  “Килбиэннээх үлэ куората” бочуоттаах аакка түһэрии докумуоннарын билиһиннэрэригэр  Арассыыйа Наукаларын академиятын бэрэсидьиэнэ Геннадий Красников сэрии кэмигэр Дьокуускай куорат тэрилтэлэрэ  Оборуона судаарыстыбаннай кэмитиэтин Кыһыл Знамятынан наҕараадаламмыттарын чорботон бэлиэтээбитэ. “Дьиҥинэн, Дьокуускай куорат оборуона бырамыысыланнаһын  бүттүүнүн  кыһыл көмүс саппаастаах базатынан буолбута. Сэрии  сылларыгар манна 40 туонна көмүс хостоммута,  Дьокуускай  дойду флогопит-сүлүүдэҕэ наадыйыытын улахан аҥаарын биэрэрэ”, — РНА бэрэсидьиэнэ чопчулаан быһаарбыта.

“Кыайыы” тэрийэр кэмитиэт түмүктээһининэн  Дьокуускай куорат Кыайыыга киллэрбит дьоһуннаах кылаата, куорат олохтоохторун итиэннэ производственнай тэрилтэлэр кэлэктииптэрин  бэйэни харыстаммат, күүрүүлээх үлэлэрин чахчылара итиэннэ Аҕа  дойду Улуу сэриитин кэмигэр наҕараадаланыылара  кырдьыктаах уонна докумуоннарынан бигэргэтиллэллэр. Ол курдук, Оборуона министиэристибэтин архыыбыгар  сэрии сылларыгар  АлСиб  I авиационнай сөмөлүөттэри көтүтэр дивизията  Бойобуой Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадаламмытын туһунан докумуоннар көстүбүттэрэ.

Сэрии сылларыгар өрөспүүбүлүкэ киин куоратыгар Оробуочай-бааһынай Кыһыл Аармыйатын салгыннааҕы байыаннай күүстэрин Красноярскайдааҕы салгын трассатын ыстааба,  Бүтүн Сойуустааҕы  судаарыстыбаннай  көмүс бырамыысыланнаһын “Якутзолото” треһэ, Саха сиринээҕи  өрүс пароходствотын управлениета, о.д.а. тэрилтэлэр үлэлээбиттэрэ.

Дьокуускай куоракка  “Килбиэннээх үлэ куората” ааты иҥэрии Саха Өрөспүүбүлүкэтин 100 сыллаах  үбүлүөйдээх сылын биир ураты суолталаах түмүктээһининэн буолар. Бүтүн Саха сирин олохтоохторо Аҕа дойду сэриитигэр Улуу Кыайыыга киллэрбит сүҥкэннээхэй кылааттарын үрдүктүк сыаналааһын буолар.

Оччотооҕу  уодаһыннаах  кэмнэргэ  

Сэрии саҕаланыытыгар Саха сиригэр 414 тыһыынча киһи олороро.  1941 сыллаахха  16 964 киһи сэриигэ ыҥырыллыбыта. Олортон  сорохторо, 5 тыһыынча курдук киһи, ити сыл күһүн уоттаах сэриигэ киирбитэ. Москва, Ленинград куораттары көмүскээһиҥҥэ кыттыбытара.

Сэрии сылларыгар сэрии наадатыгар диэн барыта 65 385 Саха сирин олохтооҕо хомуурга хабыллыбыта. Олортон  62 343 киһи сэриилэһэр аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыта, олор истэригэр – 418 кыыс, дьахтар. 3042 киһи үлэ фронугар хабыллыбыта.

Сэриигэ ыҥырыллыбыттар уопсай ахсааннарыттан 32 191 киһи өлбүтэ, сураҕа суох сүппүтэ. 32 466 киһи сэрииттэн, тыылга үлэттэн  тыыннаах эргиллибиттэрэ.

Саха сирин буойуннара ньиэмэс-фашист сэриилэрин Москва анныгар үлтүрүтүүгэ, Сталинграды көмүскээһиҥҥэ, өстөөҕү Волгаҕа самнарыыга, Курскай анныгар кыргыһыыга, Ленинград, Новгород анныларыгар кимэн киириигэ, Украинаны, Крымы, Белоруссияны, Прибалтиканы, Молдавияны босхолооһуҥҥа, өстөөҕү Заполярьеҕа үлтүрүтүүгэ, киин уонна соҕуруу-илиҥҥи Европа дойдуларын – Румынияны, Болгарияны,Венгрияны, Австрияны, Чехословакияны, Югославияны, Польшаны босхолооһуҥҥа кыттыбыттара.

24 буойун Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун,  М.М.Стрекаловскай Арассыыйа Дьоруойун рдүк аатын сүкпүттэрэ.  5 буойун Албан аат уордьан толору кавалерынан буолбуттара.

Барыта фронт, барыта  Кыайыы  туһугар!  

1941 сыл бэс ыйын 23-26  күннэригэр буолбут БСК(б)П обкуомун IV пленума  бырамыысыланнас бары салааларын үлэлэрин байыаннай кэм ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн уларыта тутар, өрөспүүбүлүкэ үлэһит норуотун иннигэр турар байыаннай кэм соруктарын туһунан уураах ылыммыта. Онон дойдуга өмүтүннэрэн саба түспүт өстөөҕү үлтүрүтэргэ уоттаах сэриитэн ыраах тыылга  “Барыта — фронт туһугар!”, “Барыта — Кыайыы туһугар!”  ыҥырыылаах Кыһыл Аармыйаҕа көмөлөһүү киэҥ далааһыннаммыта.

1941 сыл бүтүүтэ Саха сирэ фроҥҥа 10 867 тыһ.  солкуобай уу харчыны ыыппыта, 26 169 тыһ. солкуобайдаах  госсайыам облигацията туттарыллыбыта. Оборуона пуондатыгар   337,3 кг  үрүҥ көмүс, 1971 кг кыһыл көмүс,  542,0 ц  киһи сиир бурдуга, 258,0 ц  сүөһү  сир бурдуга, 293,0 ц  балык, 338,0 устуука түүлээх туттарыллыбыта. Ичигэс таҥаһы, өҥнөөх металлары хомуйуу хампаанньата  далааһыннаахтык ыытыллыбыта.

1942 сыллаахха  өрөспүүбүлүкэҕэ  14 балык собуота  (ол иһигэр уһук хоту – 9) тэриллибитэ. 7732 киһи балыктааһыҥҥа туруммута.   Сэрии сылларыгар уопсайа 34 балыктааһынынан дьарыктанар аналлаах холкуостар тэриллибиттэрэ. Саха сирэ фроҥҥа, дойдуга  2 мөлүйүөн бууттан ордук ыйааһыннаах балыгы биэрбитэ. Сылларынан: 1942 сыллаахха – 9 тыһ. ц ,  1943 сыллаахха – 22,5 тыһ. ц,  1944 сыллаахха – 45 тыһ. ц,  1945 сыллаахха — 30,3 тыһ. ц.

Саха сирин булчуттара дойду валютатын пуондатыгар 78 мөл. солк. үрдүк хаачыстыбалаах түүлээҕи туттарбыттара. Үрдүкү байыаннай хамаандабанньа оһуобай пуондатыгар былааны таһынан 9 мөл. солк. түүлээх туттарыллыбыта.

2 танковай холуоннаны тутууга 24 459 636 солк.,  “Потребкооперация” сөмөлүөттэр эскадрильяларын тутууга 1 280 613 солк.,  “Саха сирин эмчиттэрэ” эскадрильяны тутууга 957 751 солк., “Ааллаах Үүн комсомолецтара”  эскадрильяны тутууга 370 000 солк. харчыны хомуйан киллэрбиттэрэ.

                 (Дааннайдар РФ култууратын  үтүөлээх үлэһитэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Александр Калашников  үлэтиттэн туһанылыннылар).

Хостуур бырамыысыланнас тэрилтэлэрин көдьүүстээх  үлэлэрэ Саха сирин дойду валютатын сыаҕынан оҥорбуттара. Ол курдук, 1941 сыл х ыйын 20 күнүгэр  “Дугдьуур көмүһэ” трест горняктара сыллааҕы былааннарын куоһарбыттара.  1942 сыл тохсунньу 1 күнүгэр былааны таһынан 35 % күндү металлы биэрбиттэрэ. 1942 сыллаах былааннарын 129,6%  толорбуттара. Судаарыстыбаҕа 5 мөл. солк. тахсалаах үбү киллэрбиттэрэ. Күндү металл бэйэҕэ турар сыаната  4,7 % аччатыллыбыта.  “Якутзолото” трест үлэһиттэрэ дьугдьуурдартан хаалсыбатахтара.

Өрөспүүбүлүкэ норуотун хаһаайыстыбатын байыаннай кэм ирдэбиллэригэр сөп түбэһиннэрэн уларыта тутууга  тырааныспар салаатыгар, бастатан  уу суолугар, улахан болҕомто ууруллубута. Сэрии түөрт сылын устата уу суолунан таһаҕаһы таһыы кээмэйэ  ыйааһынынан  26 %,  туонна-килэмиэтиринэн 38% улааппыта. Пеледуйдааҕы верфэ 78 тыһ. регистровай т уйуктаах мас суудуналары туппута. Сангаар чохтоох руднига чоҕу хостооһуну сэрии иннинээҕитинээҕэр 69 %  улаатыннарбыта.

Сэрии сылларыгар олохтоох бырамыысыланнас үлэһиттэрэ (туус, оттук, маһы таҥастааһын, аһылык, уо.д.а.) бородууксуйаны оҥорон  таһаарыы кээмэйин сэрии иннинээҕи көрдөрүүлэринээҕэр 58,8 %  үрдэппиттэрэ. Саҥа табаар 80-тан тахса көрүҥэ оҥоһуллар буолбута (түннүк тааһа, атах таҥаһа, олифа, скипидар, илим, күрүчүөк, туой иһит-хомуос, уо.д.а.).

Оройуоннарга 13 аһылык кэмбинээтэ, 4 промкомбинат, Промсоюз, Коопинсоюз 8 артыаллара, өстүөкүлэ собуота, кирпииччэ собуота, илим баайар фабрика, Пеледуйдааҕы, Кэмпэндээйитээҕи туус собуоттара, Дьабарыкы-Хайаҕа чох хостооһуна, о.д.а. тэриллибиттэрэ.Сэрии бастакы үс сылыгар олохтоох бырамыысыланнаска 18 мөл. солк.  үп көрүллүбүтэ. Ити сэрии иннинээҕи таһымтан 14,6%  үрдүк. Өрөспүүбүлүкэ фронт туһатыгар диэн маһы соҕотуопкалааһыны 1 мөлүйүөн  кубометрга диэри улаатыннарбыта.

Өрөспүүбүлүкэ киин куората Дьокуускай аатырбыт АлСиб – Аляска – Сибиир  байыаннай салгын суолунан  Эмиэрикэ бойобуой сөмөлүөттэрин харгыһа суох  көтүтэн аҕалыыны кииннээбит улахан оруоллаах.  1942 сылтан саҕалаан ССРС салгыннааҕы сэбилэниилээх күүстэригэр сэриилэһэргэ 8094  бойобуой  сөмөлүөт аҕалыллыбыт. Бу сөмөлүөттэринэн сэриилэһэр фроҥҥа 250 авиаполка с88мэрдэнэн тэриллибит.

Үс сыл устата АлСибынан 18 753 т араас таһаҕас,  319 т буоста таһыллыбыт. 128 371 пассажир тиэйиллибит.

Улахан Сэбиэскэй энциклопедияҕа ыйылларынан сэрии сылларыгар Ленд-лизининэн ССРС  АХШ-тан оччотооҕу сыананан 9,8 млрд. доллардаах сэрии сэбин, стратегическай суолталаах матырыйааллары, тиэхиньикэни, бырамыысыланнай тэриллэри, араас табаары, аһы-үөлү, таҥаһы-сабы, эми-тому, уо.д.а. элбэҕи ылбыт. Оттон эмиэрикэлэр бэйэлэрин дааннайдарынан ити барыта 10,2  млрд. долларга тэҥнэһэр.

Өрөспүүбүлүкэ таһыгар үлэ фронугар 3040 киһи утаарыллыбыта. Олор Сибиир, Урал  байыаннай собуоттарыгар, Арассыыйа, Украина, Белоруссия, Прибалтика дойдуларын босхломмут куораттарыгар олоҕу чөлүгэр түһэриигэ үлэлээбиттэрэ. Монголия, Бурятия сылгы собуоттарыгар сылгылары айааһаан, сыһытан фроҥҥа ыыталлара.

Мобилизацияламмыт байыаннай эбээһинэстээхтэр Сангаар, Хаҥалас,  Эһэ-Хайа, Иркутскай, Чита шахталарыгар чоҕу хостообуттара.  Тиксии, Киренскэй, Осетрово, Диксон, Нордвик өрүс, муора портарыгар таһаҕаһы тиэйбиттэрэ, саамылаабыттара.

Өлүүнү кыайбыттар өлбөттөр!

Аҕа дойду Улуу сэриитэ, дойдуга барытыгар курдук, Саха сиригэр кытаанах, тыын харбас  тургутуунан  буолбута, өрөспүүбүлүкэ ыар эмсэҕэлээһини ылбыта. Сэрии сылларыгар тыылга араас биричиинэнэн 58 962 киһи, итинтэн тыа сиригэр 43 364 киһи  сырдык тыына быстыбыта.

Билигин, ааспыт 2022  ыам ыйын 9 күнүнээҕи туругунан өрөспүүбүлүкэҕэ  Аҕа дойду Улуу сэриитин 28 кыттыылааҕа, 2487 тыыл бэтэрээннэрэ, 243 сэрии кыттыылааҕын огдообото, 24 850 сэрии сылларын оҕолоро олороллор.

Устуоруйабыт  80 сыллар анараа өртүлэринээҕи уоттаах сэрии өһөх буруотунан бүрүллүбүт быыстарын сэгэтэн көрдөххө итинник хартыына ойууланар. Киһи аймана, харааста, толло-сөҕө, бэккиһии көрөр хартыыналара. Биһиги, саастаах дьон ийэлэрбит, аҕаларбыт, аныгы көлүөнэ ыччат дьон хос эбэлэрэ, хос эһэлэрэ барахсаттар самныбат санаалаах, өҕүллүбэт майгылаах, өлбөт үөстээх буоланнар, улуу өһөстөрүгэр өлүүнү түөстэринэн силэйэн, “биһиги дьыалабыт кырдьыктаах, Кыайыы биһиэнэ буолуоҕа!” диэн итэҕэллэрин өрө тутан, самнарар күүс оҥостон өстөөҕү утары барбыттара. Бүтүн Дьобуруопаны курдары хаардыы тэпсибиттэрэ. Сэрии будулҕаннаах толоонугар, тыылга, сут-кураан ааҥнаабыт тыа сиригэр өлөллөрүн утуйарга холоон Улуу Кыайыыны турууласпыттара, ситиспиттэрэ. Сэрии кэмигэр тыылга Кыайыыны уһансыбыт 59 тыһыынча киһи  “1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин  сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин”  норуот ааттыырынан Ыстаалын төбөлөөх мэтээлинэн наҕараадаламмыттара. Ити кинилэр кылаабынай наҕараадалара этэ. Өлүүнү кыайбыттар өлбөттөр! Улуу Кыайыыга тугунан да кэмнэммэт сөҕүмэр кылааттарын билинэн, сыаналаан  Арассыыйа судаарыстыбатын Муҥутуур Баһылыга Владимир Путин  2022 сыл сэтинньи 15 күнүнээҕи  Ыйааҕынан  “Килбиэннээх үлэ куората”  үрдүк аат иҥэриллибит Дьоллоох Дьокуускай куораттарыгар Ытык дьоммут сырдык ааттара мэлдьи ааттана, ахтылла турдун!

“Бастатан туран, бэтэрээннэрбитигэр, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарыгар,  тыыл бэтэрээннэригэр, сэрии сылларын оҕолоругар махтал тылларын этэбит. Ийэ дойдугут көмүскэлигэр хорсун быһыыгыт, тыылга дьоруойдуу үлэҕит, үрдүбүтүгэр эйэлээх,  дьоллоох халлааммыт иһин  нөрүөн-нөргүйэбит! Бу үрдүк наҕараадаҕа  дойду бүттүүнүн кытта уоттаах сэриигэ Ийэ дойдуларын көмүскээбит, тыылга Кыайыыны уһансыбыт куораппыт уонунан тыһыынча олохтоохторун кылааттара баар!”—диэн  Килбиэннээх үлэ куората – Дьокуускай куораппыт мэрэ Евгений Григорьев  этиитэ ону бигэргэтэр.