Кырдьыыны тохтоппоккун эрээри…

Инсульт Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойдуга барытыгар инники миэстэҕэ сылдьар ыарыынан биллэр.  Невролог, гериатр-быраас Полина Кудриналыын ити ыарыы уонна  билиҥҥи олох көстүүтэ – түөһэйии туһунан кэпсэттибит.

Полина Кудрина — невролог, гериатр-быраас. Саха судаарыстыбаннай университетыгар мэдиссиинэ институтун бүтэрэн баран, 2005 сыллаахха диссертациятын Екатеринбурга Ураллааҕы судаарыстыбаннай академияҕа көмүскээбитэ. Ону сэргэ төрөөбүт дойдутугар Уус Алдан улууһугар уонна Эбээн Бытантайга өр үлэлээн, үгүс үөрүйэхтээх быраас.

Хотугу дьон уһун үйэлээхтэргэ киирсэллэр

— Эбээн Бытантай улууһугар неврологунан үс сыл үлэлээбитим. Бу үс сыл иһигэр ким да инсуллаабатаҕын интэриэһиргии көрбүтүм. Тэҥнээн көрдөхпүнэ, үлэлээн ааспыт Уус Алданым улууһугар ити кэмҥэ инсуллаабыт ыарыһах наһаа элбэх этэ. Онон инсульт ыарыы өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар дьайыыта туох уонна төһө уратылааҕын чинчийбитим. Эбээн Бытантайга инсульт ыарыылаах киһи 3 сылга бэлиэтэммэтэх буоллаҕына, билигин балаһыанньа олох атын. Инньэ гынан, ити тиэмэни дириҥэтэн чинчийээри аспирантураҕа киирэммин, 2005 сыллаахха диссертациябын көмүскээбитим.

Бэйэм кэтээн көрөрбүнэн, хотугу сиргэ, бастатан туран, астара хаачыстыбалаах, таба этин, балык сииллэр. Таба этигэр аминокислота элбэх буолан, холестерины үөскэппэт. Аһылыктан биһиги доруобуйабыт улахан тутулуктаах. Иккиһинэн, экологиялара ыраас. Эбээн Бытантайга үлэлии олорон, Вадим Кривошапкин дириэктэрдээх Доруобуйа институтун ыҥыраммын, эспэдииссийэ ыыппыттара уонна бу дойдуга салгыннара, кырыстара, уулара ырааһын бэлиэтээбиттэрэ. Аны туран, хотугу дьон үксэ нус-бааччы олохтоохтор, бэйэлэрэ аһара холкулар, наҕыллар. Инньэ гынан, ньиэрбэ, тымыр ыарыыларыгар улаханнык бэриммэттэр (бу улахан оруоллаах).

Хомус эмтиир күүстээх

— Хотугу улууска үлэлээн баран, Дьокуускайга Гериатрия киинигэр 17 сыл үлэлээтим. Ол сылдьан, кырдьыыны кыайан тохтоппоккун, ол эрээри, киһи доруобуйатын хаачыстыбатын тупсарыахха сөп диэн түмүккэ бигэтик кэлбитим. Онон невролог уонна гериатр-быраас быһыытынан, “Аврораҕа” эмиэ “Кабинет памяти” үлэлэтэбин. Манна сылдьан дьарыктанааччылар биһигини наһаа кэтэһэллэр. Тоҕо диэтэххэ, биһиги эминэн-томунан эрэ буолбакка, араас тренининэн, гимнастиканан дьарыктыыбыт. Ону таһынан, хомуһунан эмтээһин курдук саҥа ньыманы киллэрдибит. Тоҕо диэтэххэ, урут сахалар уһун үйэлэнэллэрин төрүөтүнэн аһылык эрэ буолбакка, олох укулаата, төрүт үгэстэрбит эмиэ буолаллара, өбүгэлэрбит хомуһунан ыраастаналлара, эмтэнэллэрэ.

Мэйии төһө көхтөөхтүк үлэлиирин бэрэбиэркэлиир электро цифрограмма диэн баар. Холобур, 83 саастаах эмтэнээччибитигэр электроцифрограмманы туһанан, мэйиитигэр уларыйыылааҕын быһаарбыппыт. Онуоха кини хомус тыаһын истиигэ 10 сеансы ылан баран, көрдөрүүтэ үчүгэй буолбута, тупсубута. Бу саҥа ньымабыт кимиэхэ хайдах туһаныллыахтааҕа кини ньиэрбэтин систиэмэтиттэн эмиэ тутулуктаах. Холобур, арыый да санаата түһэ сылдьар киһиэхэ өрө көтөҕүллүүлээх муусука, кимиэхэ эрэ, төттөрүтүн, уоскутар муусука наада.

Уопсайынан, саастаах киһи мин “кырыйдым, өйгө тутар дьоҕурум аны үчүгэй буолбат” диэн санаатын түһэрэрэ сыыһа дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, сааһыттан тутулуга суох хас биирдии киһиэхэ чөлүгэр түһэрэр кыах (реабилитационный потенциал) диэн баар. Наһаа улаханнык түөһэйбит киһини, биллэн турар, эмтээн кэбиспэккин. Ол оннугар бастакы сибикилэри эрдэттэн билэн, түөһэйиигэ тириэрдимиэххэ сөп. “Кабинет памяти” киһи болҕомтотун уонна өйгө тутар дьоҕурун сайыннарарга эрэ үлэлэһэр буолбатах. Ол эбэтэр киһи кырдьар сааска түөһэйбэккэ эрэ тиийэрэ кини уйулҕатыттан, эмоциятыттан наһаа тутулуктаах. Ол иһин, киһи санаатын бөҕөргөтүөхтээх. Онуоха хомус аһара көмөлөһөр.

Эдэрдэр тоҕо түөһэйиигэ бэринэллэрин туһунан ыйытыыгар хоруйдаатахха, олох укулаата (образ жизни) диэн баар. Хомойуох иһин, эдэрдэрбит (бэйэбит эмиэ) көмпүүтэргэ наһаа өр олороллор. Хамсамматтар. Иккиһинэн, убаастыыр-ытыктыыр Вадим Георгиевич тылларын наар хатылыыбын: эдэр көлүөнэ дьон халбаһы, ыыһаммыт аһылык уо. д.а. курдук астарынан үлүһүйбэккэ, төрүт астарбытыгар төннүөн наада. Гериатрияҕа превентивнэй мэдиссиинэ, ол аата ыарыыны эмтиир буолбакка, ыарыыны сэрэтэр мэдиссиинэ диэн баар. Ол эбэтэр биһиги кырдьарга киһини оскуолаттан бэлэмниэхтээхпит. Оскуола оҕото: “Мин хайдах кырдьыахтаахпыный, норуоппар, оҕолорбор туһалыыр туһугар бу бэриллибит олоххо төһө өр олоруохтаахпыный?” — диэн эрдэттэн толкуйдуурун курдук оҕо эрдэҕиттэн иитиэхтээхпит. Оттон олоххо-дьаһахха көстөрүнэн, кырдьыы туһунан дьон 60 сааһын туоллаҕына эрэ толкуйдуур.

Гериатрия балыыһатыгар инсуллаабыт дьон элбэхтик киирэр. Бэйэм быраактыкабыттан холобурдаатахпына, улахан тымырдара тоҕо барбыт, илиитэ-атаҕа хамсаабат буолбут саха эмээхсинэ: “Мин биэнсийэбинэн оҕолорбун, сиэннэрбин иитиэхтээхпин, онон хайаан да өр олоруохтаахпын, миигин атахпар туруор”, — диэн олоххо тардыһыыта күүстээҕинэн сөхтөрбүтэ. Кини аттыгар сыппыт, тымырдара кыратык тоҕо барбыт нуучча эмээхсинэ: “Наһаа улаханнык ыалдьыбыппын, олоҕум манан бүттэ”, — диэн ытыыра-соҥуура. Оччолорго инсуллаабыт дьону 21 хонук эмтиир этибит. Дьэ, бу 21 хонуктаах эмтэнии кэнниттэн били олоххо тардыһыылаах саха эмээхсинэ эминэн-томунан уонна, сүрүнэ, санаатын күүһүнэн туран кэлбитэ. Оттон ытаабыт-соҥообут эмээхсин балыыһаттан тахсан да баран дьиэтигэр лип сыппыта. Итинник холобурдар элбэхтэр.

Ол аата биһиги инсуллаабыт дьон доруобуйатын хайдах чөлүгэр түһэрэбит? Инсуллаабыт киһи ньиэрбэтин килиэккэлэрэ өлөллөр, чөлүгэр түспэттэр.

Ол эрэн, биһиги өлбүт килиэккэни аттынааҕы килиэккэнэн солбуйан эмтиибит, гимнастика оҥорторобут уонна ыарыһах санаатын күүһүрдэбит. Онон өлбүт килиэккэ таһыгар баар килиэккэ биир үлэни оҥоруохтааҕар икки үлэни оҥорор. Ити көдьүүстээҕэ билиминэн дакаастанан турар, биһиги тиэрмиммитинэн “чөлүгэр түһэрии” диэн буолар.

Өбүгэлэрбит хабылыктыыллара мээнэҕэ буолбатах этэ

— Биһиэхэ Альцгеймер ыарыыта диэн түөһэйии биир киэҥник тарҕаммыт көрүҥэ баар. Урут ыарыыны быһаарыы (диагностика) арыый мөлтөх буолан, соччо биллибэт этэ. Билигин диагностика сайдан, итинник ыарыһахтар көстөн эрэллэр.

Аан бастаан өйгө тутар дьоҕур (память) мөлтөөбүт төрүөтүн быһаарыахха наада. Өйгө тутар дьоҕур мөлтөөһүнэ чуолаан хамсык кэнниттэн элбээбитэ бэлиэтэнэр. Вирус ньиэрбэ систиэмэтигэр киирэн, өйдүүр дьоҕургун кэбирэтэр. Иккиһинэн, ол төрүөттэн эмтэниэххэ наада. Үсүһүнэн, эмтэн ураты хайаан да тренинг ыытыллар, анал босуобуйаны биэрэбит. Дьиэҕэ олорон өйдүүр дьоҕуру тупсарарга илиилэринэн үлэлииллэр. Биһиги төрүттэрбит хабылык оонньууллара мээнэҕэ буолбатах этэ, маныаха киһи кыра моториката сайдар. Илиибититтэн барар сигналбыт төбөбүтүн кытары сибээстээҕин быһыытынан, илиибитин сайыннарыахтаахпыт. Ону сэргэ мэйиибитин ноҕуруускалаан, өйбүтүгэр сорудах биэриэхтээхпит. Биһиги өйбүт төһө элбэх иһитиннэриини ылар да уонна билиминэн дьарыктанан, кинигэни ааҕан, мэйиибитин төһөнөн сайыннарабыт да, үлэтэ үчүгэй буолар.

Быйыл Астанаҕа кэмпириэнсийэҕэ кытта сырыттахпына, “гнилой мозг” (“сытыйбыт өй”) диэн тиэрмини билиһиннэрбиттэрэ. Ол аата, киһи кинигэни аахпатаҕына, саҥаттан саҥаны билбэтэҕинэ, “мэйиитэ сытыйан” барар. Онон ыччаттарбытын кинигэни аахтара үөрэтиэхтээхпит.

— Төрүт аспытын аһыахтаахпыт;

— Хайа баҕарар сааска элбэхтик хамсаныахтаахпыт;

— Холку буолуохтаахпыт, үчүгэйгэ эрэниэхтээхпит;

— Саҥаны билэн-көрөн, мэйиибитигэр сорудах биэрэ сылдьыахтаахпыт;

— Кырдьаҕастары дьиэлэригэр соҕотохтуу хаалларыа суохтаахпыт. Кинилэр атын дьоннуун алтыспат, кэпсэппэт, санаа атастаспат буоллахтарына, түргэнник түөһэйэллэр.