Кырыктаах буолуу…

Киһини аһыммат буолуу, кырыктаах сыһыан киһиэхэ кыра сааһыттан бэриллэрин учуонайдар, социологтар бэлиэтииллэр. Эрдэҕэс сааска оҕо этэ-сиинэ, өйө-санаата уларыйар. Ол кэмҥэ, дьоҥҥо-сэргэҕэ аһары кырыктаах буолуохтарын сөп.

Бу күһүн Дьокуускайга аҕам саастаах киһини кырбыы-кырбыы видеоҕа устуу, оттон бу олох соторутааҕыта эдэркээн уол үөрэх кыһатын уопсайыгар кырыктаах дьон илиититтэн суорума суолланыыта бу кырыктаах быһыы-майгы буолар. Маннык иэдээннэр тоҕо буолалларый?

Кырыктаах оҕолор

Хомойуох уонна дьиксиниэх иһин, маннык иэдээннээх быһылааннар аныгы, сайдыылаах үйэҕэ тахса тураллара барыбытын сөхтөрөр. Оннооҕор дьоҥҥо туһалыахтаах сылаас тохтобуллары киирэн тоҕута сынньаллар, алдьаталлар. Оттон арай ол онно хойутаабыт оптуобуһу кэтэһээччи баар буоллун? Бэрээдэги кэһэр быһыыны-майгыны “девиантнай” диэн научнай тиэрмининэн ааттыыллар. Девиантнай быһыыланыыга үксүн арыгы иһэн баран “киирэллэр”. Бу көрүҥҥэ күүс өттүнэн өттөйүү, күлүгээннээһин, охсуһуу, ардыгар бэйэҕэ тиийинии кытта киириэн сөп.

Ол курдук, РФ Социологияҕа института бу 2025 сыл саҕаланыаҕыттан Арассыыйа араас муннуктарыгар олорор эрдэҕэс саастаах уустук майгылаах оҕолорго ыйытыктары оҥорбут. Ол түмүгүнэн көрдөххө, аныгы оҕолор аһыы утаҕынан үлүһүйүүлэрэ, наркотигы боруобалааһыннара, олус кырыктаах буолуулара сөхтөрбүт. Эрдэҕэс саастаах оҕолор бу кырыктаах майгылара-сигилилэрэ кэлин буруйу оҥорууга тиэрдиэн сөбүн быһаарбыттар. Оттон чинчийии кэмигэр быһаарыллыбытынан, 10–11‑с кылааска үөрэнэр оҕолор 48%-нара охсуспут, охсуһууга кыттыспыт.

Оттон психологтар, маннык буруйу оҥорор оҕолор төрөппүт хонтуруола, болҕомтото суоҕуттан уулуссаҕа көҥүл-босхо сылдьан арааска тиксэллэрин этэллэр. Эрдэҕэс саастаах оҕолор 57% субкултуураҕа сыстыбыт буолар. Маныаха, аһара кырыктаах, киһини өлөрүүлээх көмпүүтэр оонньуулара, киинэлэр оҕо ситэ сайда илик уйулҕатыгар араастык дьайалларын ыйаллар.

Уол оҕо охсуһуохтаах дуо?

Уол оҕону эр киһилии иитиэххин баҕарар буоллаххына, кини охсуһарын сэмэлиэ суохтааххын диэн сорох дьон этэллэр. Чахчы, үйэтигэр охсуспатах эр киһи суоҕун тэҥэ. Бу кинилэр айылҕалара, кыра саастарыттан бэйэлэрин кыахтарын, кимнэрин-туохтарын биллэрэ сатыыр майгылара буолар. Ол эрээри, тас эйгэ дьайыытын таарыйар буоллахха, кэлиҥҥи кэмҥэ “Слово пацана” диэн сэрийээл тахсыаҕыттан ыччат таҥнар таҥаһа-саба, араас бөлөхтөргө арахсан быһаарса, охсуһа сатыыр майгыта-сигилитэ барыта киинэ дьайыыта буолуон сөп. Эдэр оҕолор бэйэлэрэ да билбэттэринэн ити дьайыытыгар киирэллэр.

Оттон бу соторутааҕыта “Айхал” диэн сахалыы киинэ тахсан үгүс дьон санаатын эмиэ аймаабыта. Ордук оҕолордоох төрөппүттэр аймаммыттара, киинэ туһунан санааларын социальнай ситимҥэ тарҕаппыттара. Охсуһууну, ол-бу криминальнай бөлөхтөрү тэрийиини күөртүүр киинэлэр туохха наадаларый? Мантан оҕолорбутун хайдах көмүскүүбүт. Тоҕо 90‑c cыллар романтика быһыытынан угуйуохтаахтарый?

“Ким буолабын?”, “мин төһө күүстээхпиний?” диэн бэйэни көрдөнөр кэмҥэ

“Надежда” дьиэ кэргэн психологическай киин салайааччыта Надежда Васильева: «90‑c cыллары романтизациялааһын үүнэр көлүөнэҕэ хайдах дьайарый? Кэнники сылларга “гопническай романтикаҕа” интэриэс улаатара бэлиэтэнэр. Ити ордук сэрийээллэргэ, саҥа тахсар киинэлэргэ, тикток контеныгар көстөр. Эрдэҕэс саастаах оҕо маны барытын хайдах баарынан чугастык ылынар. Тоҕо диэтэххэ, бу сааһыгар кини “ким буолабын”, “мин төһө күүстээхпиний?” диэн бэйэтин көрдөнөр, толкуйданар кэмэ. Оттон 90‑c сыллар тустарынан тахсар киинэлэр судургу мадьыалы көрдөрөллөр. Күүс, кырыктаах буолуу, элбэх буолан бөлөҕүнэн сылдьыы, тулалыыр дьоҥҥо кутталынан суоһаан «убаастабылы» ылыы курдук өйдөбүллэри иҥэрэр. Ситэ сайда илик мэйиигэ бу угуйуктаах соҕус. Кини бэйэтин туохха эрэ кыттыгастаах, суолталаах, улааппыт курдук сананыытыгар оруоллаах.

Маны барытын романтизм нөҥүө көрүү түмүгэр дьыала тугунан түмүктэниэн сөбүн удумаҕалаппаттар. Буруйу оҥорууну тупсаран, киэргэтэн киинэҕэ көрдөрүү, артыыс харизмата, истиилэ барыта оҕолор өйдөрүгэр үтүктүү санааны үөскэтиэн сөп. Ону оҕо уйулҕата бу сөп диэн ылыныан сөп. Ол түмүгэр сорох эрдэҕэс саастаах оҕолор, устудьуоннар да артыыс саҥатын-иҥэтин, туттарын-хаптарын үтүктэн да барыахтарын сөп. Онон күүһүнэн өттөйүү кыһалҕаны быһаарар сүрүн ньыма курдук өйдүүллэр. Оттон дьиҥ олоххо бу барыта кырыктаах буолууну, буллины, кыыһырсыыны, охсуһууну, айдааны үөскэтэр.

Төрөппүттэр, педагогтар маннык түгэҥҥэ тугу гыныахтарын сөбүй? Бобор-хаайар наадата суох. Төһөнөн бобуу-хаайыы баар да, оччонон интэриэс күүһүрэр. Ол кэриэтин утары көрсөн олорон кэпсэтэр ордук. Оҕоҕо киинэ хайдах дьайбытын, кини ордук тугу сөбүлээбитин санаатын этэ, үллэстэ үөрэнэригэр улахан дьон аһаҕас буолуохтаах. Оччотугар оҕо ырыҥалаан толкуйдуур дьоҕура сайдар, үтүктээйи уобараһы айа сатаабат буолар. Оҕону куттаан буолбакка, төрөппүт быһааран өйдөтөрө ордук тиийимтиэ буолар. Оҕо дьиҥнээх күүс, кыах холобурун успуорт ситиһиитигэр көрүөхтээх. Күүс-уох эппиэтинэс буоларын билиэхтээх. Өскөтүн, эр киһи күүһүн, кыаҕын сырдык уобараһа баар буоллаҕына, криминальнай романтика уобараһа оҕо өйүттэн сыыйа сүтэр. Оҕо ис туругун сайыннарыы суолталаах. Кини дуогабардаһа, кэпсэтэ үөрэниэхтээх, оччоҕо араас субкултуура дьайыытыгар киирбэт. Дьиэ кэргэҥҥэ истиҥ сыһыаннаах, сөбүлээн сылдьар дьарыктаах буоллаҕына, уулусса чаҕылыҥнас уота, түүҥҥү сырыылар кинини угуйбаттар, ымсыырдыбаттар, криминальнай романтика дьайыыта кини өйүн-санаатын бутуйар кыаҕа суох”, — диэн санаатын үллэһиннэ.

Уол оҕо дьону көмүскүөхтээх, ол туһугар дьарыктаныахтаах

Алексей Уваров “Мохсоҕол” успуорт кулууп төрүттээччитэ, СӨ Муай-тай федерациятын салайааччыта:

— Бэйэм уопуппуттан кэпсээтэххэ, билигин ити охсуһуулаах, 90‑c сыллар «романтикаларыгар» угуйар курдук киинэлэр эмиэ наадалар. Тоҕо диэтэххэ, урут буолан ааспыт кэми билиҥҥи ыччат билиэхтээх, маннык иккистээн хатыламматын курдук өйдүөхтээх дии саныыбын. Оҕо эрдэхпинэ, маҕаһыынтан бырааппар үүт атыылаһа баран истэхпинэ улахан уолаттар харчыбын былдьыыллар этэ, онтон кыһыйан тустууга киирбитим, онтон кэлин буоксаҕа көспүтүм.

Элбэх уолаттары успуорт киэҥ эйгэтигэр уһуйбутум. Успуорт киһини бэрээдэктиир, сааһылыыр. Киһи оҥорор дьайыытыгар эппиэтинэһи сүгүөхтээх. Бэлиэтээн эттэххэ, бандьыыттар, буруйу оҥорооччулар кыанар, бэйэтин көмүскэнэр дьону хаамалларыттан көрөн да билэллэр, онон кинилэргэ саба түспэттэр. Кыаммат, бэйэтин сатаан көмүскэммэт дьону сэнииллэр. Онон киһи оннук сэнэппэт туһугар успуордунан дьарыктаныахтаах. Биллэн турар, уол оҕо охсуһуохтаах. Эрдэҕэс сааска кини бэйэтин тургутар, кыаҕын билинэр кэмэ. Ол эрээри, маннык бөлөҕүнэн сылдьан охсуһуу кэмигэр киһини улаханнык эчэппиттэрин, өлөрбүттэрин өйдөөбөккө хаалыахтарын сөп. Онон манна төрөппүттэр оруоллара улахан. Кинилэр күүс диэн эппиэтинэс буоларын оҕоҕо кыра сааһыттан иҥэриэхтээхтэр. Бандьыыттааһыҥҥа, буруйу оҥорууга үксүн тулаайах оҕолор кытталлар. Кинилэри ким да ииппэтэх-такайбатах буолан ытырыык ыт оҕолорун курдук буолаллар. Мин маннык уулуссаҕа сылдьар уолаттары дьарыкка өрүү ыҥырабын, киһи олоҕун суолун бэйэтэ тэлэр.

Успуорт бэйэни эрэ көмүскэнэргэ буолбакка, дьону көмүскүүргэ эмиэ туһуланар. Маны оҕолорго өйдөтө сатыыбын. Онон уолаттардаах төрөппүттэр оҕолоргутун успуорка биэриҥ, биһиги ааммыт эһиэхэ өрүү аһаҕас.