Кырыктаах оҕолор

Оҕо тоҕо кырыктанарый? Кини олох диэни билэ илик, үчүгэйи-куһаҕаны ситэ араарбат буоллаҕа дии. Ол эрээри… Биһиги олохпутугар улаатан эрэр оҕолор кырыктаах быһыылара, киһи өйүгэр баппат түбэлтэлэрэ тахсыталыы тураллар.

Соторутааҕыта телеграм-ханаалларга уолаттар биир киһини кырбыы сылдьар видеолара тарҕаммыта. Буруйа диэн — бу киһи кыра оҕолору кытта арыгы испит үһү. Кырбаабыт уолаттар 15, 16 саастаахтар. Билигин полиция бу дьыаланан бэрэбиэркэни ыытар, уолаттары уонна кинилэр төрөппүттэрин кытта сокуоннай саастарын туола илик оҕолор дьыалаларыгар иниспиэктэрдэр үлэлииллэр.

2024 сыллаахха саас “Туймаада” атыы-эргиэн киинин аттыгар уонча уол үс уолга саба түспүттэрэ. Охторон баран, тула туран, охсуолаан, тэбиэлээн барбыттара. Уолаттар өйдөрүн сүтэрбиттэригэр, кыа хаан буолбуттарыгар эрэ, тохтообуттара. Кырбаммыт уолаттар балыыһаҕа өр эмтэммиттэрэ. Биир уол сыҥааҕа тостубут, мэйиитэ доргуйбут этэ.

Соруйан күөртүүллэр дуо?

Оҕолор охсуһуулара, оҕону кырбааһыннара урут да баара. Тоҕо эрэ кыргыттар охсуһуулара ордук кырыктаах буолар. Дьокуускайга 2015 сыллаахха 8‑с кылааска үөрэнэр кыыһы биир кыыс кырбаабытын элбэх оҕо тула туран, төлөпүөннэригэр устубуттара. Бу кырбый кыыс сиэртибэтин сирэйин атаҕынан тэбиэлиир, төбөтүгэр ыстаҥалыыр этэ. Оҕолор ону үөрэ-көтө уста турбуттара. Бу видео интэриниэккэ тарҕанан, аймалҕаны таһаарбыта, федеральнай ханааллар, ол иһигэр Андрей Малахов биэриитигэр көрдөрбүттэрэ. Дьону кыыс олус кырыктааҕа сөхтөрбүтэ.

Соторутааҕыта 16 саастаах кыыс ийэтин өлөрөргө эрдэттэн былааннанан, дьүөгэтин тылыгар киллэрэн, өтүйэни-быһаҕы бэлэмнээн, бэл, түбэһэ кэлбит быраатын да аһыммакка, кэйгэллээбит ынырык дьыалалара киһи өйүгэр батан киирбэт. Бу тоҕо оҕолор маннык буоллулар?

Оҕолор уопсастыбаҕа буолар уларыйыылары, сыыһаны-халтыны биир бастакынан хабан ылар уратылаахтар. Билиҥҥи уопсастыбаҕа виртуальнай эйгэҕэ күүскэ охтуу баар. Маны ордук оҕолор, ыччаттар ылыналлар, виртуальнай эйгэни дьиҥнээх олохтон араарбат курдук буолан бараллар.

Маны тэҥэ, кэнники кэмҥэ ааспыт үйэ 90‑с сылларын охсуһуулаах, өлөрсүүлээх кэмнэрин, бандьыыттар хааннаах быһаарсыыларын киэргэтэн, хайҕаан киинэ уһулар буоллулар. Холобур, былырыын “Слово пацана” диэн киинэни устан, киин тэлэбиидэнньэнэн хас да ыйы быһа соһон көрдөрөн баран, “культовай” диэн сыана быспыттара. Бу кэнниттэн ыччакка баанда олоҕун “идеал”, бандьыыттары дьоруой оҥостуу тарҕаммыта. Сорох сирдэргэ “баандалар” үөскээбиттэрэ, массабай охсуһуулар буолбуттара.

90‑с сылларга бүтүн судаарыстыба сууллубута, систиэмэ үрэллибитэ, суут-сокуон үлэлээбэт буолбута, ол иһин баандалар үөскээбиттэрэ, криминал чэчирээбитэ. Оттон билигин туох сыалтан итини “идеал” оҥоро сатыыллара, соруйан күөртүүллэрэ өйдөммөт.

Төһөнөн бобоҕун-хаайаҕын да, соччонон уопсастыбаҕа мунньуллубут кырыгырыы кэбирэх сиринэн тоҕо көтөн тахсыан сөп. Дьиэ кэргэҥҥэ, оскуолаҕа иитии, истиҥ сыһыан тиийбэтэҕинэ эбэтэр күүһүнэн өттөйүү баар буоллаҕына, оҕолор ону таска таһаараллар, күүһү туһанан, бэйэлэрин биллэрэ, үрдэтэ сатыыллар.

Дьиэ кэргэҥҥэ да, оскуолаҕа да сөптөөх иитии-үөрэтии үлэтэ ыытыллыбатаҕына, “интэриниэт оҕолорун” көлүөнэлэрэ улааталларын саҕана, бу социальнай кыһалҕаҕа кубулуйуон сөп.

“Араас иһитиннэрии аһаҕас буолбута оҕолорго дьайар”

2022 сыллаахха Томпо оройуонугар 12 уонна 14 саастаах оҕолору 19 саастаах уолаттар кырбаабыттар. Кэлин биллибитинэн, бу 12, 14 саастаах уолаттар 9 саастаах, доруобуйатыгар хааччахтаах кыыһы күүһүлээбиттэрин билэн баран, бу улахан уолаттар кинилэри балыыһаҕа киириэхтэригэр диэри кырбаабыттар.

Бу айдааннаах түбэлтэни Саха сирин оҕо быраабыгар боломуочунайа Туйаара Васильева: “Улахан дьон сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолортон кырдьыгы сутуругунан ирдииллэрэ сыыһа. Уйулҕа өттүнэн ситэ илик оҕолор ынырык буруйу оҥороллорун өйдөөбөттөрө иэдээн. Интэриниэккэ имэҥ тиэмэтигэр эҥин араас информация аһаҕас буолбута оҕолорго, ыччаттарга куһаҕаннык дьайар, буруйу оҥоруу ахсаанын элбэтэр. Маны таһынан, төрөппүттэр уонна оскуола оҕо половой иитиитигэр сөптөөх болҕомтону уурбаттар, үксүгэр дьиэ кэргэн сыаннастарыгар туһаайан ииппэттэр.

Улаатан эрэр оҕолорго эр киһи, дьахтар сыһыаннарын сөпкө сырдатан, “кирдээх” иһитиннэрииттэн тэйэ тутталларыгар, үчүгэйи-куһаҕаны арааралларыгар үөрэтиэххэ наада. Төрөппүт маннык тиэмэттэн куотунуо суохтаах. Оскуолаҕа эмиэ половой иитии уруоктара ыытыллыахтаахтар», — диэн быһаарар.

Наталья Иванова, психолог:

— Бу боппуруос элбэх өрүттэрдээх уонна хас биирдии оҕоҕо туспа уратылаах. Холобур, бу оҕо төһө доруобайыттан, хайдах эйгэҕэ, сыһыаҥҥа улаатарыттан, о. д.а. тутулуктаах. Ол эрээри, уопсайынан эттэхпинэ, икки улахан боппуруос турар дии саныыбын. Бастакытынан, аан дойду үрдүнэн буола турар аймалҕан, ол содула оҕо уйулҕатыгар син биир дьайар, истириэс курдук киирэр.

Оҕо улаатар кэмигэр этигэр-сиинигэр гормуоннара уларыйаллар, ол иһин иэйиитин кыаммат, уйулҕата уйбат буолар кэмигэр кини бу истириэһи бэйэтигэр сатаан сааһыламмат. Холобур, истириэс арааһа элбэх, оннооҕор, информационнай истириэс диэн баар. Киһи сөҕөр, мах бэрдэрэр сонуну иһиттэҕинэ, истириэс ылар. Улахан киһи ол истириэһин кыайар, сатаан сааһыланар. Оттон эрдэҕэс оҕо ону кыайан сааһыланымыан сөп. Ол иһин кини иһигэр күүстээх уордайыы, кырык (агрессия), кэлэйии үөскүөн сөп. Бу наһаа күүстээх, улахан иэйиилэр. Оҕо ону кыайан хонтуруолламмат, хайдах тохтотору билбэт. Ол уордайыыта муньуллан-мунньуллан баран, төлө баран, тас эйгэҕэ тахсыан сөп.

Иккис улахан кыһалҕа — төрөппүт иитиитэ, дьиэ кэргэҥҥэ истиҥ сыһыан тиийбэтэ. Кистэл суох, оҕолорбут виртуальнай эйгэҕэ, көмпүүтэр оонньууларыгар, социальнай ситимнэр кылгас видеоларыгар ылларан баран сылдьаллар. Элбэх оҕо онон эрэ олорор. Күннээҕини ылан көрдөххө, наһаа элбэх бириэмэлэрин ыыталлар, өйдөрүнэн-санааларынан да онно сылдьар буолаллар.

Бу видеоларынан, оонньууларынан үлүһүйүүгэ, мин көрүөхпэр, төрөппүт өттүттэн олох хонтуруола суох. Бу оонньуулар улахан агрессияны үөскэтиэхтэрин сөп. Онно өлөрүү-өһөрүү, охсуһуу буолуохтааҕын курдук. Ону оҕо виртуальнай эйгэни дьиҥнээх олохтон кыайан араарбат.

Төрөппүт оҕону наһаа атаах, “инфантильнай” буоларын курдук иитиитэ элбээн эрэр. Мэһэйдээбэтиннэр диэн төлөпүөҥҥэ олордоллор, улахан болҕомто, оҕону кытта анал дьарык суох. Ол түмүгэр, оҕо ис санаатыгар туох уларыйыылар буолалларын төрөппүт болҕойон көрбөт, билбэт. “Инфантильность” диэн — барыта бэлэмҥэ үөрэнии, кыһалҕаны кыайан быһаарбат, бэл, бэйэтэ толкуйдаабат буолуу. Холобур, туох эрэ дьайыыны оҥордоҕуна, туох содуллаах буолуоҕун, онно кини хайдах эппиэттиэхтээҕин билбэт.

Ити көрөр видеоларыгар курдук, үлтү сынньан, өлөрө-өлөрө баран иһиэхтээҕин уонна туох да эппиэтинэскэ тардыллыбатын курдук саныыр, атын дьоҥҥо туох содуллаах буолуоҕун долоҕойугар тохтоппот. Дьиҥнээх олоххо сокуон баар, ханнык баҕарар дьайыы содуллаах уонна эппиэттээх диэн быһааран билбэт. Онон хас биирдии төрөппүт эбээһинэһэ — оҕотугар суут-сокуон туһунан кэпсиэхтээх, быһаарыы үлэтэ күүскэ барыан наада. Төһө кыалларынан, төлөпүөҥҥэ олорору аҕыйатыахха, видеолары көрөрүн хонтуруоллуохха наада.

Киһи олоҕор тас уонна ис эйгэ диэн баар. Тас эйгэҕэ хайдах да дьайар кыахпыт суох буоллаҕына, ис эйгэбитин төһө баҕарар уларытыахпытын сөп. Ол иһин иһинээҕи эйгэни өссө үчүгэй, эйэлээх, тапталлаах оҥоруохха наада. Оҕо тас эйгэҕэ тахсарыгар кини иһигэр тулуйар, ыарахаттары уйар, кытаанах тулааһыннаах буолуохтаах. Бу тиэмэ билигин наһаа тоҕоостоох, ыарахан буолан турар.