Кытаат, норуодунайдарга чугаһыы сырыт!

Дайыла Макыайап өссө “Эдэр саас” хаһыат эрэдээктэрэ эрдэҕинэ, биир ытыс саҕа  “Кэпсээннэр”  диэн кинигэтин бэлэхтээн аахтарбыта. Оччолорго   бэрт кыра да кэпсээннэрэ иһэ истээхтэринэн, ааҕааччыга элбэҕи толкуйдаталларынан уратылаах буолалларын тута сэҥээрбитим.

Мин көлүөнэм саха классиктарын айымньыларын ураты хомоҕой, бииртэн биир дьүрүскэннээх дорҕооннор  саҕыллан, сиэттиһэн тахса турар имигэс  бэйэлээх   тылларыгар бигэммит дьоммут. Аны ол тыллар киһи уйаҕас дууһатын көрбүтүнэн киирэн долгуталларын эриэхсит!  Хараҕыҥ уута бычалыйан тахсыар, күөмэйгэр  туох эрэ хомуок  кэлэн бүөлүү анньан эрэрин курдук турукка киллэрэллэрэ үгүс буолара.

“Кыргыс толоонугар көрсүһүү”

Кинигэ  тас хаҕар, алларанан, олуттаҕас  нууччалааһын  уонна  нууччалыы  дэриэбинэ  боростуой дьоно туттар тылларынан иккиэйэх  этии суруллубут. Ити иккиэйэх этии ханна, тоҕо туттуллубутун билээри эрэ  даҕаны, ааҕааччы бу кинигэни арыйан көрүөхтээх дии саныыбын.

“Ат хараҕа”  кэпсээн аҥаар­дас сотуонах эрэ тостон ай­малҕаны таһаарбытын курдук эрээри, унньуктаах уһун сэрии саҕаланыытыгар биһиги Сахабыт сирин дьонугар-сэргэтигэр хайдах­таах ыар тыыннаммытын кэпсиир. Суруйааччы туох да анал билиһиннэриитэ суох, аҥаардас саха хомоҕой тылын дэгэтинэн “Кыһыл өрт” хол­куос баар-суох төһүү үлэһитэ Баһылай бэбиэскэ тутан сэрии­гэ барар буолбут түгэнин кэпсиир. Самаан сайын үгэннээн турар кэмигэр, от үлэтин  былдьаһыктаах күннэригэр сотуо­нах тостон, алаас хаарыаннаах ото ситэри охсуллубакка хаалбытынааҕар, улахан иэдээн буолбутун  ис имҥинэн  сэрэ­йэҕин. Тимири да,  маһы да ыллаппат эрэ  көмүс тарбахтардаах  Баһылайга уонна өссө хас да нэһилиэк чулуу дьонугар бэбиэскэ кэлбит…

Бу айылаах былдьаһыктаах кэмҥэ холкуос бэрэстээтэлэ  Уйбаан Дьэрэмиэйэбис мээнэҕэ аттанан-атыырданан кэлбэтэҕин сэрэйэн олорор Баһылай бэбиэскэ кэлбитин туһунан, таһыттан көрдөххө,  холкутук истэр курдук…

– Хаһан барар үһүбүт? – диэн ыйытар эрэ. Арай Улаанайын илдьэ барара наадатын истэн соһуйа түһэр…

Балаһыанньа кытаатан турарын, холкуоска туруу үлэһит хаалбатаҕын, кыһалҕаттан Баһылайы Балааҕыйа эрэ солбуйан от оҕустара хааларын, Улаанай курдук тэтиэ­нэх аты кыайа тутар эр киһи да холкуос­ка  суоҕун туһунан бэрт кылгас, быһыттаҕас,  ботугураһан  кэриэтэ кэпсэтииттэн өйдүүгүн.

– Эн сотуонаххын оҥорон баран дьиэлээ, доҕор, – диэн судургу баҕайы тыллар “Оҕолоргун, дьоҥҥун-сэр­гэҕин кытта бырастыылас”  диэн этиигэ тэҥнэһэрин салла истэҕин…

Салгыы, бэйэҥ да билбэккинэн,  сып-сырдык, сып-сылаас  алааска, күлүмэн күйгүөрүн ортотугар олорон,  дойдутун, дьонун-сэргэтин уонна кырачаан оҕолоро барахсаттары мээнэ  хаалларан, уоттаах  сэриигэ баран эрэр саха киһитин ыар дьылҕатыгар кыттыһан бараҕын.

Сэрии үгэнигэр Баһылай  буомба, сэнэрээт быыһынан тэлиэгэлээх  атынан көтүтэ сылдьарын улаханнык сэҥээрбэт курдуккун. Оннук хартыыналары  киинэ бөҕөҕө, тэлэбиисэргэ даҕаны көрөн-көрөн кэллэхпит… Арай ити сэрии уот холоругун ортотунан ааспыт саха саллаата бэйэлээх бэйэтин  атын – Улаанайын кытта долгутуулаах көрсүһүүлэрэ, ол түгэни көрөн турбут  буойун дьоннор долгу­йуулара  ааҕааччыга уратытык  бэриллэр…  Араас омук дьоно унньуктаах уһун сэрии уста­лаах-туоратыгар арааһы барытын көрдөхтөрө дии… Уонна, дьэ, Дьөһөгөй оҕото, иччитин булан, уйаҕастык  иҥэрсийэрин, моонньунан кууһарын, киһилии сыллаан-са­­лаан муҥнанарын… Онно эбии,  биһиги киһибит ыраах Саха сириттэн сэриилэһэ кэлэ сылдьарын истэн, саллааттар тыйыс бэйэлэрэ таалан турбуттар…

Онтон… барахсаттар… сибэк­кинэн симэммит  чээлэй күөх алаастарыгар эйэлээх олоҕу тутуһа сылдьыбыт бэйэлэрэ,  ол хабыр кыргыһыы тоҥ  толоонугар тиийэннэр  биир сэнэрээт аһылыга буолаллар…

Кэҥэрии кычыгыланар,

харах туманнырар…

Ити мин кэпсээни ааҕаммын ылбыт эрэ  өйдөбүллэрим. Суруйааччы итини, мин курдук барытын ыстаан биэрбэтэх, кэмчи баҕайы, аҕыйах эрээри элбэҕи этэр тылларынан уобарастаан, кыладыйан ойуулаабыт. Ити “ойуулааһын”  диэн мээнэҕэ этиллибэт, чахчы да улахан худуоһунньук тыл кы­­рааскатынан биллэр-биллибэттик сотон ааспыта хартыына түгэҕин дириҥэтэн кэбиһэрин курдук…

Билигин кинигэлэр элбээбиттэрин курдук, суруйааччыларбыт эмиэ элбии тураллар. Сорохторо саҥа хаама са­­таан бадьаалыыр, эбэтэр сабыс-саҥа тылланан эрэр оҕо курдук, нууччалыы-сахалыы булкуйан   саҥара сатыыр курдуктар. Уобарас эҥин, таайтаран, ханарытан, саха тыла барахсаны иэҕэн-мускуйан, дууһаҕын мөҕүһүннэрэн суруйуу кэмчи курдук… Ол быыһыгар, биһиги  “Саха сирэ” хаһыакка эриллибит  уолбут Хабырыыл Ондуруоһап  курдук, оннооҕор мин, түөһэйэн эрэр  оҕонньор умнан кэбиспит эбэтэр отой да билбэт тылларбынан суру­йар эдэр киһи эмиэ баар. Оттон бу Дайыла Макыайап кэп­сээннэрин тыла-өһө эчи минньигэһин! Уобарастаан, сэрэйтэрэн, сабаҕалатан, эрийэн-мус­куйан суруйбута  дууһаҕын түгэҕиттэн түөрэн таһааран долгутарын эриэхсит!  Ити, бэйэтэ сөбүлээн туттарын курдук,  “киһи кэҥэриитэ кычыгыланан,  хараҕа туманныран”  барар буолуор диэри долгутар.

Аны, итинник  суруйуулары аныгы дьоммут ааҕан төһө өйдүүллэрэ эбитэ  буолла диэн санаа эмиэ үөскүүр…   Ол иһин суруйааччы сорох страницалар анныларынан быһаарыылары (сноска)  оҥоро сатаабыт.

Дьэ ити курдук, бу кинигэҕэ кэпсээн   аайы дууһаҥ долгуйар, саха омук  барахсан кыһалҕалаах олоҕун, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии толоонноругар биһиги дьоммут барахсаттар ураты кылааттарын киллэрбиттэрин сүрэҕиҥ ортотунан аһараҕын. Ити буолан эрдэҕэ дьиҥнээх суру­йааччы кыаҕа, талаана диэн.

Ол курдук, “Муус чопчу” диэн кэпсээҥҥэ Сахабыт сиригэр  дьон бөҕө аччыктаан өлөр-сүтэр кэмэ кэпсэнэр. Сааскы мууһу кыайан көйөн ойбон алларар киһи чугаһынан ордубатах… Кыайан хаампат да буолан эрэр икки оҕонньору кытта 13 эрэ саастаах Ньукуус уолчаан куйуурдаһа барсаахтыыр. Барахсаттар үһүс  ойбоннорун кыайан алларбакка сынньана олорон утуктаан бараллар. Ньукуус атахтара көһүйэн тура сатаан күрдьэҕин угуттан  да кыайан өйөммөккө, умса баран  түһэр…

Бултарын  сыыһа – үс миискэҕэ эрэ  кутуллубут мунду миинин, муударай ийэлэр, оҕолору  матаран туран,  куйуурдьуттарга бэйэлэригэр  эрэ сиэтэллэр. Мунду буһарын кэтэһэн аҕай сылдьыбыт оҕолору матаран аһыылларын  бэйэлэрэ да  сүөлүргээбит дьоннор көхсүлэринэн олорон аһаабыта буолаллар… Оо, аччыктааһын дэгиэ тыҥыраҕа иһиҥ түгэҕиттэн хам харбаан хамсаппат буола сылдьар кэмигэр куртаҕыҥ хайдах курдук  курулуйарын,  хараҕыҥ хайдах хараҥарарын, этиҥ-­сииниҥ нукаай буоларын  бэйэтэ эрэ билбит киһи өйдүүр…  Мин аччыктыыры билбит киһибин. Аҕам сонос бэһи кэрдэн аҕалан туруорбах оһоххо өйөннөрөн сылытарын, онтон субатын кыһан ылан үөрэ оҥороллорун барбах өйдүүбүн. Ыалга тахсан холумтаҥҥа анньыллыбыт   үтэһэҕэ сылыйа турар хохтуттан бэриһиннэрэр этим…

… Куйуурдьуттар  эрэ аһыахтаахтар…

… Оччоҕуна эрэ өл киллэринэн сарсын ойбон алларар, куйуурдуур сэниэлэниэхтээхтэр…

… Оччоҕуна эрэ атыттар тыыннаах хаалар дьылҕалара быһаарыллыахтаах…

Бу кинигэ ааптарын, Дайыла Макыайабы,  быйыл күһүн норуодунайдары кытта сылдьарын тэлэбиисэринэн көрдөрбүттэрэ. Онон, ДАЙЫЛА, кытаат! Ол дьоҥҥо чугаһыы сырыт!

Николай Крылов,

суруналыыс.