Кытайга дьаҥ үгэнэ. Биһиэхэ бу төһө кутталлааҕый?

Ааспыт сыл ахсынньы 26 күнүгэр Кытай Национальнай доруобуйаны харыстыыр хамыыһыйата тохсунньу 8 күнүттэн коронавируһу утары хааччахтар олоччу уһуллалларын туһунан биллэрбитэ. Тоҕо маннык быһыы-майгы таҕыста? Бу быһаарыы туох сылтахтан ылылынна? Атын дойдуларга, чуолаан, Арассыыйаҕа бу миэрэ туох кутталы аҕалыан сөбүй? Ырытан, сабаҕалаан көрүөҕүҥ.

КЫЛГАСТЫК БАЛАҺЫАННЬА ХАЙДАХ САЙДЫБЫТЫН ТУҺУНАН

Кытай, коронавирус дьаҥа көстүөҕүттэн, ыарыыны утары олус кытаанах миэрэлэри туһанан утарыласпыта. Хас да мөлү­йүөн киһи олорор куоратын бүтэйдии хаайбыттара, онтон хас сутуллубут киһини, алтыспыт дьонун барытын булан, харантыыҥҥа олордор этилэр. Сороҕор элбэх кыбартыыралаах дьиэни аанын хам бүөлээн, ыйы ый­­даан дьону таһаарбаттара. Ол түмүгэр, аан дойдуга уонунан, сүүһүнэн тыһыынча киһи күннэтэ сутуллар кэмигэр Кытайга күҥҥэ сүүһү кыайбат киһи ыалдьара. Үтүмэн элбэх тиэһи оҥоруу, күһэйии бэрээдэгинэн күргүөм вакциналааһын, хас түөлбэ аайы блокпост туруоруу бастаан олус көдьүүстээх курдук көстүбүтэ. Аан дойду сорох учуонайдара Кытайы холобур курдук ыйаллара. Ол эрэн, хамсык турбута икки сыл кэриҥэ ааспытын кэнниттэн бу эспэримиэн сыыһа буолуон сөбө көстөн барбыта.

Атын дойдуларга дьон үксэ вакциналанан, сутуллан баран үтүөрэн, урукку олоххо улам төннөн барбыт кэмигэр, Кытай нэһилиэнньэтэ өссө даҕаны кытаанах хааччахтааһын ытарчатыгар ылларан олорбута. Эрдэтээҥҥи штаммнартан хас да төгүл сыстыганнаах “омикрон” штамм бу кэмҥэ диэри “саһан” олорбут кытайдары сутуйан барбыта. Эбиитин “дельта” штаммы утары син туруулаһар “синовак” вакцина “омикрону” утары соччо көдьүүһэ суоҕа көстөр. Санатан эттэххэ, Кытай бэйэтин вакцината “синовак” Арассыыйа “спутник” вакцинатын кытта аан бастакынан оҥоһуллубута уонна үлэҕэ киирбитэ. Кытайга “Moderna” хам­паанньа бэйэтин мРНК вакцинатын атыылыыр туһунан кэпсэтэ сылдьыбыта эрээри, арҕааҥҥы хампаанньаны кытта уопсай тыл булбатахтара – Кытай бу вакцинаны бэйэтэ оҥоруон баҕарбыта, Moderna кистэлэҥин арыйартан аккаастаммыта.

КЫТАЙ ТОҔО КОРОНАВИРУСКА КЫАЙТАРДА?

Бастатан туран, көстөн турар сылтах – “омикрон” утары хааччахтааһын соччо туһата суох. Ыарыы тарҕаныытын утары Кытай бырабыыталыстыбата хааччахтааһыны кытаатыннаран киирсэн көрбүтэ эрээри, “омикрон” утары харантыын үлэлээбэтэ көстүбүтэ. Аны туран, төһө даҕаны Кытай бастакылар истэригэр вакцина­лааһын 80-90% таһымын ситиспитэ эрээри, официальнай статистикалара этэринэн, билигин даҕаны 8% киһи хаһан даҕаны вакцина ылбатах эбит. Оттон 1,5 млрд киһи олорор дойдутугар ити кыра бырыһыан 120 мөлүйүөн киһиэ­хэ тэҥнэһэр. Арассыыйа нэһи­лиэнньэтигэр кыранан тиийбэт ахсаан­наах киһи. Сорохтор эрдэ ыалдьан иммунитеттаммыт буолуохтарын сөп эрээри, атын дойдуларга холоотоххо, оннук дьон ахсаа­на бэрт аҕыйах буолуон сөп. Өйдүүрбүт курдук, Кытайга коронавирус көстүбүт сиригэр бүтэй хааччахтааһын үлэлиир этэ. Өссө биир хомотор чахчы – вакциналамматах дьон улахан аҥаара аҕа саастаах дьон. Кырдьаҕастар бу дойдуга “норуот мэдиссиинэтин” аныгы эмтэнии ньымаларыттан ордороллор, ол иһин “синовак” оннугар отунан-маһынан эмтэнэн бу күҥҥэ кэлбиттэр. Биллэн турар, бу уйан араҥаҕа киирэр дьон үгүстэрэ суорума суолланар кутталлаахтар. Ыарыы түргэнник тарҕанарын өссө биир төрүөтүнэн элбэх ый устата аанньа хамсаммакка дьиэ иһигэр бүгэн олорбут дьон иммунитеттара күүскэ айгыраабыта буолуон сөп. Кыра да ыарыыга кэбэҕэстик ылларар буолбут дьон, “дельта­тааҕар” лаппа сымнаҕас дьайыы­лаах “омикронтан” даҕаны улаханнык сыыстараллар быһыы­лаах.

ХАС КИҺИ ЫАРЫЙДА, ЫАРЫЫ СОДУЛА ХАЙДАҔЫЙ?

Кытай бастаан хас киһи ыалдьыбытын, өлбүтүн аан дойду уопсай статистикатыгар холбуур этэ эрээри, кэнники кэмҥэ бу дааннайдар официальнайдык киирэллэрэ тохтообута. Кэнники кэм чахчылара бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэттэр. Холобур, биир үрдүк сололоох КПК чилиэнэ икки нэдиэлэ анараа өттүгэр, “күн аайы 30 мөлүйүөнтэн тахса киһи сутуллар” диэн биллэрбитэ. Оттон нэдиэлэҕэ дойду үрдүнэн 6 киһи өлөрө биллэриллибитэ. Хайдах даҕаны чэпчэки ыарыыга өлүү-сүтүү сыыппарата итинник буолбата биллэр. Билигин балаһыанньа хайдаҕын аан дойду учуонайдара тас сибикилэргэ сиэттэрэн сабаҕалыыллар эрэ. Биир сүрүн источнигынан Кытай иһигэр үлэлиир “Вичат” мессенджер буолла. Онно дьон балыыһалары устубут роликтарыгар ыалдьыбыттар көрүдүөргэ сыталлар, били, икки сыл анараа өттүгэр атын дойдуларга кэтээбит дьиксиниилээх көстүүлэрбит хатыланан эрэллэр. Өссө биир сибики – Кытайга аан дойдуга биллэр ааттаах-суол­лаах дьонноро өлүтэлээн эрэллэрэ бэлиэтэнэр. Миллиардынан ахсааннаах нэһилиэнньэҕэ бу сибики тэҥнээн көрөргө сөптөөх чинчийии ньымата курдук. Атын дойдуларга хамсык сайдыытыгар олоҕуран моделлааһын көмөтүнэн биир Британия чинчийэр института Кытайга күҥҥэ 14,7 тыһ. киһи ыарыыттан өлөр түгэнэ баар буолуон сөп диэн сабаҕалаабыта. Хас даҕаны тутулуга суох чинчийэр тэрилтэлэр бу сыл муус устарыгар, Кытайга 900 тыһыынчаттан 1,5 мөл. тиийэ киһи коронавирус содулуттан тыына быстыан сөп диэн суоттууллар.

КЫТАЙ БИЛИҤҤИ ХАМСЫГА ААН ДОЙДУГА САБЫДЫАЛА

Кытай бэйэтин иһигэр коронавирус тарҕаныытын кистиирин үрдүнэн, биир сүрүн хайысханы, хата, аан дойдуттан кистээбэт – вирус уларыйыытын туһунан дааннайдары аһаҕас источниктарга таһаарар. Ол аата, коронавирус ханнык штаммнара тарҕаналлара сүрүннээн биллэр, атын дойдуларга тарҕана сылдьыбыт көрүҥнэр билиҥҥи хамсыгы көбүтэллэр. Онон Кытай аһыллыыта чугас кэмҥэ аан дойдуга соччо куттала суох курдук. Учуонайдар этэллэринэн, нэһилиэнньэ коронавирус “омикрон” көрүҥэр иммунитета суоҕунан сибээстээн, вирус күүскэ мутациялыыр сибикитэ суох, онон саҥа кутталлаах мутация эмискэ үөскүүрүгэр төрүөт аҕыйах. Ол эрэн, Кытай нэһилиэнньэтэ олус элбэҕинэн сибээстээн, саҥа уларыйыы үөскүүр куттала син биир баар. Хааччах суоҕунан, кэлэр ыйдарга күүскэ тарҕаныаҕа, улам уопсай иммунитет үөскүөҕэ. Дьэ оччоҕуна саҥа штамм үөскүүрэ суоҕа биллиэҕэ.

Бүтэр уһугар коронавирус кириип курдук сезонунан кэлэр ОРЗ ыарыылартан биирдэстэригэр кубулуйарыгар учуонайдар үгүстэрэ саарбах­таабаттар.
Оттон билигин аан дойду Кытай хамсыгын олус болҕомтолоохтук кэтиир. “Аан дойду фабриката” ыарыыттан сылтаан лаппа бытаарбыта үгүс дойду экэниэмикэтигэр охсуулаах буолла. Онон “Халлаан аннынааҕы империя” түргэн соҕустук урукку тэтимигэр төннөрүн бары күүтэллэр. Тыйыс хааччахтааһын сыыһа быһаарыныы буолбутугар, ким даҕаны саарбахтаабат. Эмискэ бары хааччахтары төлө ыытыы доруобуйа харыстабылын өттүттэн эмиэ бэрт саарбах быһаарыныы курдук. Оттон экэниэмикэни төһө кыалларынан түргэнник чөлүгэр түһэрии төһө көдьүүстээх буоларын күн-дьыл хаамыыта көрдөрүөҕэ.