Кыыл таба айанын туһунан

Хас биирдии күн-дьыл кэмэ-кэрдиитэ барылара ахтылҕаннаах да буоллар, биир бэйэм күһүммүн ордорор эбиппин. Күһүммүт барахсан саха саҥнаахха булда-аһа бэрт да кэм буоллаҕа.

Дьэ, ол курдук кэмэ кэлэн, “Саха сирэ” хаһыакка “Сонор суолугар” рубрикаҕа анаан аны кыыл таба айанын — аалыҥын торумнуу, билгэлии сатыыр аатыгар түстүм.

Сылын аайы ийэ айылҕабыт тыалыран, сөҥүүлээн, саппарахтаан, кыыл табатын айанын араастык көрдөрөр. Сорох дьыл эрдэ тыа зонатыгар киллэрэн, тэллэйгэ төлөһүтэр. Сорох дьыл аалыҥын лаппа хойутатар.

Бу олорон өйдөөтөхпүнэ, бастакы кыыл спутниковай моойторугун (ошейнигын) кэтэрдибиппит номнуо 15 сыл буолан күлүмэхтэтэн ааһа охсубут. Оччолорго сааскы кэмҥэ красноярскайдар кыылларыгар бураанынан сырса сылдьан, утутар укуолу туттан моойторуктуу сатаабыттарын истибитим. Тута мин: “Биһиги судургутук тутуохпут”, — диэбитим. Дьэ, ол эппит тылбын толорон, күһүнүгэр Биология институтун үлэтин чэрчитинэн Николаев Дьөгүөрдүүн Өлөөн өрүс таҥнары сүүрүгэр уонтан тахса кыылы куттала суох тутуу ньыматын ааптардаан, спутниковай ошейниктары иилэн, кыыл аалыҥын хаамыытын көмпүүтэр нөҥүө эрэһэ хараҕын курдук көрөн олорор кыахтаммыппыт. Ол кэннэ “АЛРОСА” хампаанньа Мууна технологическай трассатын тутарыгар ол чахчыларынан кыыл суолу туорууругар намтатыыны 5 сиргэ бырайыакка киллэртэрэр кыахтаммыппыт.

Нөҥүө сааһыгар Моркуока Мархаратыгар кыыл чөкө кыстаан турар оҥхой сирин булан, онно эмиэ уонтан тахса кыыл табаны спутниковай моойторуктаан ыыппыппыт. Бу үлэни ыытыы сааскы кэмҥэ харбыырга тутардааҕар уустуктардаах этэ да буоллар, Ньукулаайап Дьөгүөрдүүн биэскэтин бигээн, билэн, син иилбиппит.

Этэргэ судургу курдугун иһин, оччолорго барыта саҥа буолан, умсулҕаннаах уонна үлэлээх да этэ. Билигин, этэргэ дылы, ол соломмут суолунан ким баҕарар тутар курдук буолла.

Ол курдук, 15 сыл ааспытын кэннэ бу кэтээн көрүүнү саҥардан иһэр кэмэ кэллэ диэн санаталаан ылар буолбутум. Барыта, биллэн турар, үпкэ-харчыга сигэнэр буоллаҕа. Саатар, моойторук (ошейник) харчыта көстөрө буоллар, син сылдьар сырыыбытыгар босхо да үлэлиэ этибит, бука. Билиэхпин көрүөхпүн да баҕа бөҕө буоллаҕа, кыыл-сүөл айанын.

Өлөөн өрө өттүнээҕи уонна Арҕаа Салаа кыылыгар иилбит буоллар Хата, бу күһүн Биологическай ресурсалар, ураты харыстанар айылҕалаах сирдэр уонна аан айылгылар дириэксийэтэ” СБТ үлэһиттэрэ Арассыыйа айылҕатын пуондатын гранын ылбыттарын бэркэ сэҥээрэ истибитим. Грант аата да мин санаам иһинэн этэ — “Неизвестные пути миграции дикого северного оленя”.

Оннук баар бөҕө буоллаҕа. Бу сылларга биһиги иилиибит түмүгэр түмүллүбүт научнай чахчылар барыта баар буоллахтара. Былырыын Өлөөҥҥө кыыл аалыҥа кэлэн таба ыстаадатын сотон ааспытын бары да истибит буолуохтаахтар. Онон да сиэттэрэн, ханнык кыыл аалыҥа кэлэрин, айанын туругун билиэх-көрүөх баҕа баар аҕай. Учуонайдарга да, көннөрү да дьоҥҥо сүрдээх интэриэстээх буоллаҕа.

Онон буоллаҕына, Өлөөн өрөтүн уонна Арҕаа Салаа кыылын тутан моойторуктуур сорук туруохтаах этэ. Ол, дьэ, кырдьык үөрэтиллэ илик кыыл айана. Бэрт да тоҕоос көстүбүт эбит этэ. Ону баара, биһиэннэрэ эдэрдэригэр тэптэрэн да буоллаҕа, 15 сыл тухары иилбит сирбитигэр, үөрэппит кыылбытын харбыырыгар тутан, иилэн кэбистилэр. Хоһулааһын үлэтэ буолан хаалла дии саныыбын.

Мин санаабар, Өлөөн өрүс өрөтүн — Сурах, Бирдакит, Маайындалар эҥэрдэрин уонна ону сэргэ Арҕаа Салааҕа — Салка, Һэркимии диэкини көрөн, онон кэлэр кыыл айанын чопчу билиэхпит хаалла. Онно кыыл кэлэрэ көстүбэтэҕинэ, ол эмиэ түмүк буоллаҕа дии.

Бу маннык үлэлэри тутан-хабан ыыппыт киһибин. Уонна 1990 сылтан туох баар кыылга сыһыаннаах көтүүлэргэ барытытыгар кыттыбыт, ону ааһан иилээн-саҕалаан да сылдьыбыт кэмнэрдээх этим, туох да киһиргэһэ суох эттэххэ. Онон тугу этиэм этэй? Инникитин кыыл таба айанын үөрэтэр граннары ыларга Биология институтун кытта сүбэлэһэллэрэ тоҕоостоох буолуоҕа.

Дьөгүөр Һэрэмээт. Садын сирэ.