Кыыл Уола биһирээбит оһуохайдьыта Сыччыкы Сэмэн

1977 с. Дьокуускай куоракка олоҥхоҕо, фольклорга сыһыаннаах “Эпическое наследие народов Сибири и Дальнего Востока” диэн Бүтүн Сойуустааҕы научнай кэмпириэнсийэ буолан ааспыта. Онуоха Сэбиэскэй Сойуус бары муннуктарыттан улахан биллиилээх фольклористар: Е. М. Мелетинскэй, Б. Н. Путилов, С. С. Суразаков, М. М. Сагитов, С. Ю. Неклюдов, В. Ц. Найдаков, И. И. Тулохонов кыттыыны ылбыттара.

Талаанын сөхпүттэрэ

Кэмпириэнсийэ учуонай сэкирэтээрэ B. Т. Петров этиитинэн, тэрээһин култуурунай чааһыгар улуустартан биллиилээх олоҥхоһуттар, норуот ырыаһыттара, үҥкүүһүттэр ыҥырыллыбыттара, ол иһигэр Ньурбаттан М. Н. Петрова, С. Н. Тимофеев, Бүлүүттэн олоҥхоһут В. О. Каратаев, Намтан П. П. Ядрихинскай, о. д. а. бааллара. Семен Николаевич оһуохайдьыт быһыытынан ыҥырыллыбыта. Табаҕа тумсугар кэмпириэнсийэ кыттыылаахтарыгар анаан ыһыах тэрийбиппит. Онуоха маҥнайгы дьоһуннаах түһүлгэни С. Н. Тимофеев‑Сыччыкы төрүттээбитэ, норуот айымньытын анаан-минээн үөрэтэр улахан учуонайдар кини талаанын, кылыгырас кылыһаҕын сөҕөн-махтайан тураллар.

Төрүт уус үҥкүүһүт, удьуор тойуксут

Сыччыкы Сэмэнэ төрүт уус үҥкүүһүт, удьуор тойуксут буоларын ньурбалар билинэллэрэ. Кини аҕата Сыччыкы, эһэтэ Ноймотуу, абаҕата Хабылла уран тыл уустара буолалларын кэпсииллэр. Мэгэдьэк биир биллэр талба талааннаах олоҥхоһута Н. Г. Тагров фольклорист П. Е. Ефремовка олоҕун кэпсээнигэр Саахардаах Дьуона, Сыччыкы Ньукулай буоланнар Марха, Ньурба, Сунтаар улуустарын ыһыахтарын кэрийэ сылдьан, түһүлгэни төрүттүүллэрин туһунан суруйтарбыт. Н. Т. Степанов Ньурба олоҥхоһуттарын аҥкыататыгар Сыччыкы олоҥхоһут быһыытынан аата киирэ сылдьар. Сэмэн аҕатын Мэгэдьэк эргин улаханнык биллибит олоҥхоһут быһыытынан ахтара. Сорохтор кинини кытта үөһээ үрдүк халлааҥҥа былыт кыыһа күрэхтэспитин сэһэргээччилэр. Өлөөрү сытан уолугар Сэмэҥҥэ «Эдэр эрдэхпинэ айаҥҥа сылдьан түүннэри олоҥхолоон, аанньа утуйбакка эр сэнэҕим эстэн, эрдэ орто бараан дойдуттан эрдэлээн арахсан эрэбин, киһи эрэ буолларгын уолан сааскар олус умсугуйа ыллаабат-туойбат буол» диэн кэриэһин эппит. Онон Сэмэн оҕо сылдьан ыллыах-туойуох, үҥкүүлүөх курдук буолан иһэн, түөрт уонун ааһыыта биэс уонугар тиийиитэ тыыллан-хабыллан түһүлгэлээн этэр-туойар, ыллыыр буолбут. Онон аҕата оҕотун харыстаан, былыргы сахалар этэллэринии, мүһүлгэтэ туоллаҕына эрэ, ыллыахтааҕын-туойуохтааҕын сэрэппит эбит диэххэ сөп.

Аҕата Сыччыкы Ньукулай эдэр эрдэҕинэ, Ньурба-Мэгэдьэк ааттаахтарын кытта аатырар түһүлгэлээх үҥкүүһүт И. М. Харитонов‑Саахардааҕы, Н. Г. Тагровы, Н. В. Тимофеевы, С. Т. Чочановы кытта эҥэрдэһэн сылдьыбыттарын туһунан С. А. Зверев туһунан ахтыыларга үгүстүк ахтыллар. Ол сылдьан оһуохайы оройуттан туппуттара, олоҥхолоон да ылбыттара, Үөһээ Бүлүү ааттааҕа Ньыыкан Поскачины кытта ойууннаан көрдөрбүттэрэ ахтыллар.

Сэмэн Ньукулаайабыс бииргэ үөлээннэһэн үөскээбит уруу-аймах, атас доҕор дьонноро кини оҕо сылдьан, кэрэ-чуор куоластааҕын, сайылыкка түмсэ түстүлэр эрэ оһуохайдаан тахсалларын ахталлар.

Малдьаҕардар Уйбаан Ньукулаайабыһы оһуохайдьыт быһыытынан өйдүүллэр эбит этэ. Маҥнай күтүөттүүрбэр Сэмэн Ньукулаайабыс убайын туһунан үтүө-мааны тыллары эппитэ. «Мүһүлгэтин толорбокко сылдьан оһуохайынан олус үлүһүйэн, эрдэ суорума суолламмыта» диэн, аҕатын кэриэс тылларын санаппыта.

Аҕатын кэриэһин толорон

C. Н. Тимофеев‑Сыччыкы аҕатын кэриэһин толорон уонна холкуос күүстээх үлэтиттэн босхолонон, рабкоопка атыыһыттыы сылдьан, 60‑с сыллартан түөрт уонуттан лаппа тахсан баран, ырыа-тойук ыһыаҕар кыттыспыта, тойук толоонугар доргуччу дорҕоонноохтук туойбута, кылыгырас кылыһах кырдалыгар кыттыспыта, түөлбэ күөл саҕа түһүлгэни төрүттээбитэ.

Эһэтин кытта бииргэ төрөөбүт Уһун Ньукулай сиэнэ Анна Антиповна Тимофеева ахтарынан, бырааттыылар Сыччыкы, Хабылла, Антыын, Охонооһой, Бөөллөй Ньукулай оҕолоро бары
эмдэй-сэмдэй саастыы буолан, улахан дьону үтүктэн оһуохайдаан, ойон-тэбэн тахсаллара үһү, ону көҕүлээччилэринэн арыый да аҕа саастаахтара Сыччыкы уолаттара Уйбаан, Сэмэн эбиттэр.

Оччолорго Ньурба, Сунтаар биир оройуон буола сылдьыбыттара. Икки улуус талба талааннаахтара түмсэн ырыа-тойук түһүлгэтин олохтообуттара. Сунтаартан Ксения Попова, Алексей Амвросьев, Прокопий, Николай Кириллиннэр, Варвара Федорова-Григорьева, Ньурбаттан Марина Петрова, Николай Осипов‑Чоомуут, Николай Иванов‑Сыгаан, Сэмэн Егоров, Сэмэн Тимофеев, Иван Додохов буоланнар, гостуруоллуур бөлөх тэринэн өрөспүүбүлүкэ оройуоннарынан Эдьигээҥҥэ тиийэ ситиһиилээхтик кэнсиэртээбиттэрин туһунан Сэмэн Ньукулаайабыс бэйэтэ да кэпсиирэ, оччотооҕу бэчээккэ да сырдатыллыбыта.

Сэмэн Ньукулаайабыс үөлээннэһэн сылдьыбыт талба талааннаахтарын Н. Г. Иванов‑Сыгааны, Н. Ф. Осипов‑Чоомууту, М. Н. Петрованы үрдүктүк сыаналыыра. Марина Петрованы куолаһа күүһүнэн, кылыһаҕа ырааһынан дьахталларга тэҥнээҕэ суох, дьахтар Сибиэрэбэ диирэ. Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Н. Г. Иванов‑Сыгаан оһуохайыгар да, тойугар да, олоҥхотугар да биир тэҥ үчүгэйин билинэрэ. Чоомуут Ньурбаҕа да, өрөспүүбүлүкэҕэ да сорунан түһүлгэлээн эттэҕинэ, тэҥнээҕэ суоҕун, ол эрээри атыттар курдук мээнэ түһүлгэлээн эппэт дьоһуннаах оһуохайдьыт, Улуу Сибиэрэп алҕаабыт үҥкүүһүтэ диэн билинэрэ. Оһоокой Сэмэн дэгиттэр талааннааҕын, сыанаҕа этэн-тыынан дьэргэлдьитэн киирдэҕинэ, көрөөччүлэр көтөҕүллэ түһэллэрин туһунан ахтара. Онон барыларын да бэйэтиттэн өрө тутан кэпсиирэ эрээри, дьон-сэргэ Сыччыкы Сэмэни ураты кэрэ куоластаах, кырыымпалыы кылыһахтаах, былыргылыы үҥкүүһүт курдук билинэр. Сэмэн Ньукулаайабыс бэйэтин хаһан да үрдүктүк туттубат ураты сэмэй майгылаах түһүлгэ биир дьоһуннаах түсчүтэ этэ.

Аан маҥнай 1966 сыллаахха көрбүтүм

Аан маҥнай С. Н. Тимофеев‑Сыччыкыны 1966 с. онус кылааһы бүтэрбит сылбар Сиэйэҕэ Даркы диэн сопхуос отделениетын ыһыаҕар көрбүппүн умнубаппын. Оччолорго да оһуохайы сэҥээрэр этим, онон түһүлгэ аттыттан арахсыбатым. С. А. Зверев онно чугас олорор буолан, дьиэ кэргэнинээн кэлбит этилэр. Ыһыах аһыллаатын кэннэ Сэргэй Аппанааһыйабыс маҥнайгы түһүлгэни төрүттээбитэ, дьоннор хаһан буоларын курдук көхтөөтүк түһүлгэтигэр киирбиттэрэ. Балачча түһүлгэлээн этэн баран, аттыгар киниэхэ кынат буолан сылдьар билбэт киһибэр түһүлгэтин туттарбыта. Соһуйуом быатыгар, кылыгырас кылыһаҕынан кылыгыратан этэн барбыта. Балачча этэн баран Сэргэй Афанасьевичтыын бэһиэккэҕэ олорон кэпсэппиттэрэ. Кэлин билбитим — Ньурба биир түһүлгэлээх үҥкүүһүтэ С. Н. Тимофеев‑Сыччыкы эбит этэ. Кэргэнэ Моторууна Түбэй Дьаархантан төрүттээх, С. Зверевтиин тэйиччи соҕус буолаллар аймахтыыллар эбит этэ.

C. Н. Тимофеев‑Сыччыкы күннээн-күөнэхтээн түһүлгэни төрүттүүр кэмигэр оһуохай куонкурустара билиҥҥи курдук киэҥник, күөнтэһиилээхтик тэриллибэттэрэ. Ол да буоллар, сайыҥҥы уйгулаах ыһыахтар тэриллэр сурахтарын иһиттэр эрэ, Сыччыкы Сэмэн чугас, эргин нэһилиэктэр, оройуон киинин ыһыахтарыгар ынахтарын эмньик ыыталаан, кыра оҕолорун улахан оҕолор көрүүлэригэр хаалларан бараннар, кэргэнэ Моторууналыын уончалыы хонукка дьиэлэриттэн-уоттарыттан тэлэһийэн, оһуохайы оройуттан туталлара.

1983 с. Сэргэй Зверевкэ аналлаах ыһыахтарга Ньурба биир биллэр оһуокайдьыта С. Н. Тимофеев‑Сыччыкы ситиһиилээхтик кыттан турар.

ВАСИЛИЙ ИЛЛАРИОНОВ,

тыл билимин дуоктара, бэрэпиэссэр.

Хаартысканы ааптар тиксэрдэ.