Күүлэттэр бэйэлэрин кыыстара

Сахабыт сирин бары кэрэ дьахталларын, ытык-мааны Далбар Хотуттары сааскы сандал күнүнэн эҕэрдэлиибит. Иэримэ дьиэ сөҕүрүйбэт холумтанын араҥаччылаан, үс саханы үөдүтэн, олоҕу инники хаамтарар илгэлээх тыыҥҥытыгар, күүстээх санааҕытыгар  сүгүрүйэбит.

Төрөөбүт дойдубут, уу сахалар олорор тыабыт сирэ  уодаһыннаах 90-с сыллартан  эстэн-быстан хаалбакка, хайдах таба тэринэн, өрүттэн, сайдыы суолун бигэтик тутуһан баччаҕа кэлбитин биллиилээх суруналыыс, Бүлүү улууһун, Бүлүү куорат бочуоттаах гражданиннара Николай Крылов  сиһилии сэһэргиир  уочаркатыттан билсиҥ.

Уруккунан бүтэй Бүлүү түгэх сиригэр I Күүлэккэ  Күөх Ньурба Күндээдэтиттэн төрүттээх  Елена  Петровна  Тутукарова тэрийсибит, салайан кэлбит өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр үлэлээх-хамнастаах производственнай кэпэрэтиибэ тыа сирэ сайдыы суолугар үктэниитин тыыннаах холобурунан,  сотуллубат, умнуллубат устуоруйатынан  буолар. 

Лена кыысчаан бэйэтин саастыылаахтарыттан туох уратылаах буолаахтыай… Сөбүлүүр үөрэҕин бүтэрэн үлэһит киһи буолар эрэ  баҕалааҕа. Үлэлээн үрүҥ илгэни үрүлүтэн, былыргылар этэллэринии,  “сыалаах этинэн мохсуо  даҕаны бырахсыбатар”, остуол хотойорунан аһы-үөлү дэлэтэртэн ордук  туох үтүө баар буолуой!  Хайа, уонна үлэ дьоно! Саҥа дьүөгэлэрдиин сырдык, ыраас кулуупка вальстаан эргичийии…  Бэйэтэ бас  билэр хамнастаах буолуоҕа, ийэлээх аҕатыгар көмөлөһөр киһи буолуо дии…

Бүлүүгэ ананан тиийбитэ. ”Чугас нэһилиэккэ ыытаргыт буоллар…” – диэн нэһиилэ сэмэй баҕайытык көрдөспүтэ даҕаны, кинини улаханнык истэ да барбатахтара, чугаһын-ырааҕын билбэт киһини Бастакы Күүлэт диэн сиргэ ыытар буолбуттара.

Оо, дойдум барахсаны билээхтиир бөҕө буоллаҕым дии… Өлөөн, Эдьигээн улуустарын кытары быысаһар, киин улуустарга холоотоххо сааскыта хойутуур, күһүҥҥүтэ лаппа эрдэлиир тыйыс айылҕа­лаах дойду буолаахтаатаҕа… Суола-ииһэ суоҕун санаатаххына, атын сиртэн кэлэр киһиэ­хэ, чахчы, тыйыс дойду буоллаҕа… Хата, сэбиэскэй саҕана сөмөлүөт, бөртөлүөт сырыыта кэм бэрээдэктээх уонна кэһиллибэт кыраапыктаах буолан абырыыра. Ол 90-с сылларга буккуллубута, симэлийбитэ. Сибээс диэн кэлиэ дуо… Нэһилиэккэ сэбиэккэ уонна хонтуораҕа икки төлөпүөн баалларын тутаахтара туллуор диэри эрийэ-эрийэ күөмэйиҥ бүтүөр диэри “алуолуур” буоларбыт…

Дойдум барахсаны наһаа түһэрэр курдук суруйан эрэбин буолан баран, дьонум-сэргэм олорон ааспыт кыһалҕалара этэ буоллаҕа дии… Кыраамы да сымыйалаабаппын, ба­­һааҕырдыбаппын. Биллэн турар, саҥа үлэһити бэлэм гостиница кэтэһэн турбатаҕа. Икки кыыс оҕолоох Иванова Лидаҕа олохтообуттара. Онно даҕаны Лена кэтэмэҕэйдээн олорботоҕо, тута астанан-үөллэнэн, дьиэ-уот дьаһайан бэрт сотору кыргыттар дьүөгэлии буола охсубуттара.

Астыыр-үөллүүр салаа – саҥа сүүрээн

Тута астыыр-үөллүүр (переработка) салааны салайарыгар сорудахтаабыттара. Ол дьыала Күүлэккэ саҥа сүүрээн этэ. Сүөгэйдээн, арыылаан урут да сии олордохторо буолан баран, үүт астан арааһы барытын оҥорон тугу да ордорбокко, үүт аннын тохпокко, ньирэйгэ иһэрдибэккэ, ас оҥорон атыылыы охсор диэн тэрээһин суох этэ. Онуоха эбии арыыларын сыаҕа тымныыта, кыараҕаһа, муостаҕа тохтубут уу хам тоҥо турара. Дэлэйдик ас астаан уурар, тоҥорор, харайар, аныгылыы суулуур-хаалыыр кыаҕы биэрбэт этэ. Кыһын таһырдьа салапааҥҥа луосканан кутан күөрчэх кытта тоҥорор этилэр. Эти илиинэн эри­йэн, фарш оҥорон эмиэ салапаан мөһөөччүккэ ыйаан тоҥороллоро.

Бэрт аҕыйах кыргыттарын көҕүлээн ынах иһин ырытан, кырбаан, хаан кутан, үүт эри­йэн, үүт ас арааһын оҥорон, көбүөрдээн, күөрчэхтээн үлэ бөҕө үөһүгэр түспүттэрэ. Аны ити оҥорбут астарын, сүүһүнэн биэрэстэлээх Бүлүү куоракка тиэйэн киллэрэн, бэйэлэрэ атыылаан дохуоттанар этилэр. Бэйи, ол аһы-үөлү куораты булларыы диэн бэйэтэ туспа сыралаах үлэ этэ. Аһаҕас массыына үрдүгэр 200-чэ биэрэстэни сахсыллан тиийэн, тэрилтэлэри кэрийэн үөһэ-аллара түһүөххүн наада этэ. Онно кыһыҥҥы тымныыны-чысхааны, түүннэри быстарыктаах айаны эбэн кэбис!..

– Күүскэ үлэлээн син үп-харчы киллэриммиппит. Куоракка киллэрэр бородууксуйабытын дьон олус сөбүлүүр этэ, – диэн кэпсиир билигин Елена Петровна.

Ырыынак сокуонун ирдэбилинэн

Оннук үлэлии сылдьан “РАЗМАХ” диэн маҕаһыыны арыммыттара. Онтукаларыгар куоракка киллэрбит аһылыктара ордубутун, төттөрү таһааран, дэриэбинэ дьонугар атыылыыр буолбуттара уонна куораттан дьон быһаччы наадыйар аһын-үөлүн, табаарын тиэйэн аҕалан эмиэ атыылыыллара. Ыраах, суола-ииһэ суох сиргэ олорор нэһилиэнньэҕэ оннук атыыны тэрийии олус наадалаах кэмэ этэ. Олохтоохтор сыыйа ити маҕаһыыны сэҥээрэн, сыстан барбыттара. Бэйэлэрин арыыларын сыаҕар оҥоһуллубут сүөгэйи, быырпаҕы ордук хамаҕатык атыылаһаллара. Биэс дьахтар, оһох оттуутуттан саҕалаан, барытын бэйэлэрэ толороллоро. Ол саҕана Бүлүү улууһугар итинник тэриммит хаһаайыс­тыба суоҕа. Сылаас анал сиргэ туран аһы-үөлү атыылыыр усулуобуйа хантан кэлиэй. Бүлүү куоракка анал ырыынак да суоҕа ыарахаттары эбии үөскэтэрэ. Ол иһин тэрилтэлэри кэрийэ сылдьан атыылыыллара.

– Биирдэ, дэлби бэлэмнэнэн баран, “ЗИЛ”-131-дээх массыынанан киирбитим. Онно Бүлүүгэ, универмаг таһыгар, 50 кыраадыска тыбыс-тымныыга туран атыылаабытым. «Универмагка киирэн иттэ түһүөххүн” диэн этэ сатыыллара. Оо, ынырык да үлэни көрсүбүт эбиппин, – диир билигин Елена Петровна.

Оччолорго улуус салалтата сопхуостары тута ыһан кэбиспэккэ, аахсыйалаах уоп­састыбалары тэрийэ сатаабыта. Элбэх кэлэктиибинэй хаһаайыс­тыбалар салгыы үлэлии хаалбыттара.

– Дьиҥэ, ол саҕана эт, үүт, балык даҕаны баар эбит эрээри, ханна бара турбутун өйдөөбөтүм. Аны санаатахха, моҥкурууттааһын (кириисис) бастакы тыына ол эбит. Күүлэт дьоно чахчы үлэһиттэрэ бэрт буоланнар, ол ыарахан кэмнэри ааһаммыт, билиҥҥи кэмҥэ этэҥҥэ тиийэн кэллэхпит, – диир Елена Петровна. – Наһаа да элбэх ыарахаттары көрсүбүт эбиппит, туох да усулуобуйа тэриллибэтэҕэ сүрдээх этэ. Кырдьаҕастарбыт билигин дьэ, ону ахтыһан, сөҕөллөр аҕай. Хамнас диэни көрбөт этибит. Дьоммут барахсаттар күүстээх санаалаах, чахчы ураты үлэһит буоланнар ол ыарахан кэми туораабыттара. Хастыы да ыйынан хамнас диэни көрбөт этибит, ол баар саамай ыарахана диэн. Мин, үлэһит аат­таах киһи, төрөппүттэрбиттэн харчы ыыттарарга күһэллэрим, килиэппитин да маҕаһыынтан иэс, анал сурунаалга суруттаран ылар этибит…

. . .

… Лена  маҥнай кэлэн ханна, туохха түбэспитин тута өйдөөбөтөҕө.  Санаатыҥ даҕаны бу дойдуттан ханна да баран хааларыҥ кыаллыбат, тоҕо диэтэххэ, саамай чугастаа­ҕы  дэриэ­бинэ түөрт көстөөх сиргэ баар.

Онно да тиийэр уустук, сорох сиргэ ДТ тыраахтардар  сосуһаары бэйэлэрэ бадарааҥҥа түһэн хаалыахтарын сөбө. Ол кыһалҕатыттан ­учаастактарга суос-сатыы сылдьааччылар. Сибээс диэн суох, хата нэдиэлэҕэ биирдэ-иккитэ сөмөлүөт кэлэн барара, почтаны аҕалара. Онон төрөппүттэрин кытта суругунан эрэ си­­бээстэһэр кыахтааҕа. Кыысчаан дойдутун, дьонун-сэргэтин ахтара диэн сүрдээх этэ. Саас аайы кэриэтэ, дойдутугар букатыннаахтык  баран хаалаары, малын-салын сыыһын хомунар түбэлтэлэрэ эмиэ  бааллара… Бааллара… ол эрээри… ханнык эрэ көстүбэт дьикти  күүс тарда сытара…

Оччолорго оҕотук барахсаҥҥа маннык уһук сиртэн баран да хаалыахха сөп курдуга. Бииргэ үөрэммит оҕолоро Бүлүү куораттан  чугас баҕайы, Дьокуускайдыыр суол хаба ортотунан ааһар уулусса­лаах, Тааһаҕарга ыҥыра сатыыллара. Аны туран, салайааччылар Иккис Күүлэккэ нэһи­лиэк баһылыгынан барарга этии киллэрэ сылдьыбыттара. Ол бурҕалдьыны сүгүү диэн хайдахтаах курдук ыарахан буолуохтааҕын, ол этиллэр нэһилиэктэн  чугас олорор киһи буолан билэрэ. Дириэктэрэ Ленаны  баран хаалыа диэн сэрэхэдийэр быһыылааҕа, онон  хам-түм көрдөстөҕүнэ, син көҥүллээн, дойдутугар ыытара. Оо… ол хайдахтаах курдук дьоллоох, үөрүүлээх буоларын дьиэтиттэн-уотуттан төрөппүттэриттэн  тэлэһийэ сылдьар туҥуй сүрэх эрэ билээх­тиир буоллаҕа…

Ньурба  Ынахсытыгар олорбут бииргэ төрөөбүт эдьиийэ, биэс оҕону тулаайах  хаалларан, олохтон туораабытыгар дойдутугар тиийэн тиһэх суолугар  атаарбыта. Ол ыарахан күннэргэ, дьонугар-сэргэтигэр тиийэ сылдьан, төрөөбүт дойдутугар үлэлии  хаалыан  баҕатыйа да  сылдьыбытаа… Дьоно, дьүөгэлэрэ, кылааһынньыктара бары  ыҥыраллара. Субу аҕай оҕолорун сүтэрбит төрөппүттэрэ барахсаттар: “Оҕолорбутун  бэйэбититтэн наһаа ыраах сирдэргэ ыыталаан кэбиһэммит, итинник быһаҕас дьылҕаланнылар”, –  диэн кэмсинэр тылы ыһыктыбыттара. Ленаны эмиэ ыраах сылдьаҕын диэн хомойоохтууллара.

Дьылҕата  Күүлэтигэр  тарда  турара

Ити эрээри,  дьылҕата Күүлэтигэр тарда турара…  Манна кини ыарахаттары бииргэ туруулаһар үлэһит дьоно баара. Бары да истиҥ  дьүөгэлии буолбуттара, эйэ­ҕэстэрэ-сайаҕастара, үлэһиттэрэ уонна  “кини” харахтара… Күүлэт дьоно  да,  Ленаны сөбүлүүллэрэ, туох баарынан, сатаатын-сатаабатын үлэлээн түсүһэн  иһэрин, хаһан  да көрөн турбатын хайгыыллара.

Күүлэттэр үлэ тэрээһинин уларытарга быһаарынан 1990 сыллаахха производственнай кэпэрэтииби тэриммиттэрэ.  Онно Николай Иванович Иванову  быыбардааннар,  биир санаанан салайааччы оҥос­туммуттара. Олохтоох киһи  буолан, дьоно-сэргэтэ тугунан тыынарын билэрэ. Урут  түүлэһэн үлэлээһиҥҥэ эриллибит, тэрийэр  дьыалаҕа үөрү­йэхтээх  сала­йааччы этэ. Кинини  дьоно-сэргэтэ билэллэрэ бэрт буолан,  99 бырыһыан кэриэтэ куоластаан,  күүстэринэн  салайааччы гыммыттара.

Николай Иванович тута  эдэр зоотехнигы   ыҥыран ылан:  “Мантан инньэ экэнэмиистиигин“, – диэбитэ уонна, өссө, бэйэтин  солбу­йааччытынан анаабыта. Елена Петровна, ол саҕана  үлэлии­үлэлии  үөрэнэн, 1995  сыллаахха  Москватааҕы  менеджмент академиятын  үөрэнэн бүтэрэн,  менеджер идэтин ылбыт кэмэ этэ. Онуоха эбии  үйэтин тухары зоотехниктаабыт,  экэнэмиистээбит  Степан Степанович Васильев оскуолатын кыһамньылаах үөрэнээччитэ этэ. Онон хаһаайыстыбаҕа  расценканы, арааһы барытын сүрүннүү олорор буолан, ыарыр­ҕаппатаҕа. Москваттан сэргэхсийэн, элбэҕи билэн-көрөн кэлэрэ. Хонтуора үлэһитэбин диэн биир дьиэ­ҕэ хааттаран олорооччута  суох, барытыгар түсүһэн үлэлэһэн иһэрэ.  От быалааһына, тарбыйах ыйааһына, сүөһү өлөрүүтэ, хотон сыбааһына буоллун, барыларын  кытта тэҥҥэ сылдьан үлэлиирэ .

Урукку  өттүгэр, ханна да буоларын курдук,  саҥа тутуу барыта сопхуос киинигэр Тылгыныга  тутулла турбута. Күүлэттэр киһилии да хотонноро суоҕа. Тыбыс-тымныыга саппыкынан сылдьаах­тыыллара, барыта илиинэн үлэ этэ. Саамай сайдыбыттара диэн, хата, хочуолунайдаах эрэ этилэр. Оччолорго Күүлэккэ, айылҕа гааһа киирэ илик  буолан, дьиэ-уот тымныыта да  сүрдээҕэ.  “Кэскил”  уонна “Быһыттаах”  диэн сайылыктарыгар эмиэ усулуобуйа суоҕа, дэриэбинэттэн дьиэлэриттэн сылдьан үлэлииллэрэ.

Чачаҥда учаастагар  диэри, бу  билигин  олорор Уһун диэн дэриэбинэттэн  биир көстөөх сиргэ, төһөлөөх киһи сатыы сылдьан хара көлөһүнүн тохпутун эргитэ санаан ааһыахха сөп. Биир кэмҥэ, оннооҕор,  Чачаҥдаҕа эрэ сөмөлүөт түһэр кэмэ баар этэ. Онон тойон-хотун барыта  дэриэбинэҕэ Уһуҥҥа   тиийэ биир  көһү сатыы сылдьар этэ. Суол-иис суоҕун, тыраахтар кытта батылларын хайыаххыный…

“Елена Петровна  салгыы  салайдын”

Кэпэрэтиип  салайааччыта Н.И. Иванов  ыараханнык  ыалдьан хаһаайыстыба  эмискэ салайааччыта суох  хаалбыта. Күүлэт дьоно-сэргэтэ  бары хомойон, аҕа баһылыктарын  сүтэрэн тулаахсы­йан,  иһийэн хаалбыттара. Бас-көс салайар киһи наада буол­бута. Салайааччы буоларга баҕалаах да дьоннор бааллара, бэл Бүлүү куораттан да кэлэн салайар баҕалаахтар биллибиттэрэ. Ол уустук кэми олохтоохтор бэркэ билэллэр…  Күүлэт дьонун дьылҕатын быһаарар буккуурдаах кэмнэр этилэр. Хаһаайыстыба үбэ-харчыта ким-туох илиитигэр киирэн ыһыллан хаалара дуу, кэскиллээх суолларга туһаайыллан сайдыы суолугар барара дуу быһаарыллыахтааҕа.

Күүлэттэр: ”Елена Петровна – дьыаланы билэр-көрөр киһи солбуйааччынан үлэлии олорор, онон салгыы салайдын”, – диэбиттэрэ. Оттон “хандьы­дааттар” өттүлэриттэн хамсаныы эмиэ күүстээх этэ. Ол эрээри, дьон санаата кыыстарын диэки иэҕиллэрэ. Биирдии-биирдии бэйэтигэр кэлэннэр сэмээр кэпсэтэр буолбуттара, дьоҥҥо эмиэ  “Ленабыт  үлэлээтин” диэн этэр эбиттэр. Ордук ыанньыксыттар  «Елена  Петровна салайдын”  диэннэр күүскэ туруммуттара. Онтон кэпэрэтиип чилиэннэрэ мунньахтаан  сыал-сорук туруораннар, модьуйар курдук  99 бырыһыан  куоластааннар  салайааччынан анаабыттара.

Елена Петровна дьонун итэҕэлин толорон салалта муоһатын эрчимнээхтик туппута. Кэпэрэтиибин наадатын туруор­сан сүүрэн-көтөн, быһаар­сан,  араас мунньахтарга сылдьан баран, киэһэ аны ыанньыксыттара үлэспит араас таҥастарын-саптарын, наадаларын барытын  булан атыылаһан илдьээри, «уоптабайдаан” баран, түүннэри Бүлүү улууһун түгэҕэр  Күүлэтигэр төннөрө.

Былыр-былыргыттан Ча-­чаҥ­даҕа күүлэттэр хороҕор муос­тааҕы, сыспай сиэллээҕи иитэн ыал буолан олордохторо дии. Бу дойду өҥ оттоох ходуһалара, аарыма эбэлэрин хоннохторо-быттыктара үлэһит дьоҥҥо арыы алла сылдьар сүмэлээх аатырара. Ол да иһин кус-балык  баайдаах Эбэлэрэ барахсан уонна кини аргыһа кэҥэс көлүйэ дьирбиилэригэр сытар,  инньэ холкуостар саҕаттан, титиик-хотон бөҕө тутулуннаҕа. Ыанньыксыттар балаҕаннара, сайыҥҥы дьиэ­лэрэ эстэн-сиҥнэн баранара. Кэлин дьон салапаан түннүктэрдээх хаптаһын дьиэлэргэ сайылаан бараллара.

Ньурба улууһун аатырбыт Күндээдэтигэр  төрөөбүт  Елена Петровна үлэһиттэрин итинник  сайыҥҥы быстах олохторун хара маҥнайгыттан сөбүлээбэтэҕэ. “Нэһилиэк экэниэмикэтин быһаччы сайыннарар аналлаах Чачаҥда  са­­йылыгын үлэһиттэрэ киһилии олорор усулуобуйалаах буо­луохтаахтар”  диэн соругу туруоруммута. Кэпэрэтиибин  уолаттарын түмэн тутуу маһын кэртэрэн, саас Чачаҥда Эбэ мааны кырдалыгар силии курдук суоруллубут бэрэбинэлэр кылбаспыттара…

. . .

… Кып-кыракый оҕолордоох ыанньыксыт Маргарита Степановнаҕа сабыс саҥа тутуллубут дьиэни биэрэргэ диэн Елена Петровна быһаа­ран кэбиспитэ. “Кыра оҕолордоох киһини олордуохха, эһиги санаарҕаамаҥ, эһиги эмиэ саҥа дьиэлэниэххит”, – диэбитэ. Ону ыанньыксыттар соччо итэҕэйбэт курдук туттубуттара. Баччааҥҥа диэри бу ыраах учаастакка урукку өттүгэр  дьиэ-уот дэлэччи тутуллубута суоҕа. “Ээ, ол биһиги иккистээн төрөөтөхпүтүнэ саҥа дьиэ­ҕэ киирэр инибит”, – диэн кистии-саба сибигинэспиттэрэ. Кинилэр өссө бу, кэпэрэтиип диэн бэйэлэрэ бас билэр тэрилтэлэрэ буоларын, кэпэрэтиип  баайа кинилэр баайдара буоларын ситэ да өйдөөбөккө сылдьаллара.

Дьиэ  тутуллар – олох салҕанар

Бастакы дьиэ кыра соҕус этэ эрээри, кырааскалаан кылбатан кэбиспиттэрэ тупсаҕайа, үчүгэйкээнэ сүрдээх этэ. Мэктиэтигэр бу кырдалга куба кэлэн түһэн олорорун курдуга. Салгыы сыл аайы кэпэрэтиип  500-түү  маһы бэлэмнээн киллэрэр буолбута. Онон  нөҥүө сылыгар икки сабыс-саҥа дьиэни дьэндэппиттэрэ. Онтон өссө икки дьиэ  киирбитэ, онтон … сибэккинэн симэммит  тэлгэ­һэлэрдээх 12 дьиэлээх уулусса устун оҕо аймах чугдаарар буол­бута!

Дьон-сэргэ дьэ сэҥээрбитэ. Маҥнай ыаллары саҥа дьиэҕэ  киллэрэллэригэр жеребьевка тэрийбиттэрэ. Онно кырдьаҕастар  сэрэхэдийэр этилэр, “бэйэ киэнэ буолбатах, тэрилтэ бэлэм дьиэтигэр киирэр эппиэ­тинэһэ бэрт” эҥин дэһэллэрэ. Ол эрээри, бэһис дьиэ тутуллаа­тын кытта, бары да баҕатыйа түспүттэрэ. Дьиэ-уот баар буолаатын кытта,  дьон тута сэргэхсийэн, хаһаайын буолбуттарын өйдөөн үлэҕэ-хамнаска, уопсай дьыалаҕа  турунан барбыттара. Дьон үөрэрэ-көтөрө, үлэтиттэн астынара олус да күндү буолар эбит!

Оттон нэһилиэк  киин уһаайбата Уһун  дэриэбинэ чугаһыгар,  2004 сыллаахха, икки эргэ кыстык  хотон  аттыгар,  “Ыанньыксыт дьиэтин” тутан киллэрбиттэрэ. Оһоҕунан оттуллар буолан баран,  сы­­лаас муосталаах, иһирдьэ туалеттаах, душтаах эҥин.  Күүлэт нэһилиэгэр бастакы толору хааччыллыылаах дьиэ буолбута. Онуоха эбии Турция дойкатынан ынаҕы ыыр буолбуттара. Хамнас тута үрдүү түспүтэ. Итии аһылыктаах, ыанньыксыттар атахтарын таҥаһын устан куурдунар усулуобу­йалаах буолан сэргэхсийбиттэрэ аҕай. “Тоҕо урут маннык тэрээһин  суох этэй?» – диэн кэпсэтэллэрэ. Урут күнү быһа хотоҥҥо үлэлээн хачыгырайан баран, инчэҕэй саппыкыларын уһулбакка да, тыбыс-тымныыга үргүлдьү дьиэлэригэр чоочугуруу сылдьыбыт дьон буоллаҕа дии…

– Көрө-көрө сүрэҕим ыалдьааччы. Бастакы сирэй буол­лаххына, тугу эбит бэйэҥ быһаа­рар буолаҕын. Онон ол ыанньыксыттар дьиэлэрин тутан киллэрээппитин кытта, дьоммут тута сэргэхсийбиттэрэ, дьиэлэригэр тиэтэйбэт да буолбуттара, – диир сала­йааччы.

Дьэ, ити курдук, салайааччы диэн, бастатан туран, эппиэ­тинэс буоллаҕа дии. Ханнык баҕарар хаһаайыстыба сайдыыта  салайааччыттан быһаччы тутулуктаах. 2014 сыллаахха аан бастаан “Оздоровление”  бырагыраамаҕа киирбиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ ол саҕана киэҥ былааннардаах, үрдүк көрдөрүүлэрдээх  алта эрэ хаһаайыстыба ити  бырагыраа­маҕа  киирэр диэбиттэрэ.  Ол иһин Елена Петровна, ол алта иһигэр киирсээри,  былааннарын суһаллык оҥорторо охсон, син алта бастыҥ хаһаайыстыба иһигэр киирсэр буолбуттара. Ол  бырагыраамаҕа киирэн, биир ынахтан  2000  киилэ үүтү ыыр соруктаммыттара. Дьэ,  үлэһиттэрэ  эмискэ  өрө турунан кэбиспитэрэ. Өйдөрө-санаалара уларыйан, бастакы сылларыгар 4 000 000 сол­куобайы ыланнар,  сэргэхсийии бөҕө тахсыбыта.

Тыа сирин дьоно  умсугуйар  түөлбэлэрэ

Салгыы Чачаҥда сайылыга тыа дьоно умсугуйар түөлбэтигэр кубулуйан барбыта. Манна  уу ситимэ киллэриллэн, тэпилииссэлэр кылбаспыттара.  Үйэ тухары кыстык, сайылык пиэрмэлэрэ турбут сирэ буолан, өҥ буордаах тэлгэһэлэригэр хор­туоппуй бөҕөнү олордоллор. Ол хортуоппуйдарын итии аһылыкка сииллэр уонна күһүн куулунан үллэстэн хаһааналлар. Ыаллар манна даачаҕа курдук олороллор. Кууруссалара эҥиннэрэ дэлэй. Тута бэйэлэрин маҕаһыыннарын  үлэлэппиттэрэ. Онно аныгы анал иһиттэргэ арыы, сүөгэй, быырпах, атыылыыллар.  Эт киилэнэн мэлдьи баар. Дьон атыылаһан аһыырын сөбүлээтэ. Кэпэрэтиип сылга биирдэ-иккитэ бириэмийэлээһини олохтоон, сэртипикээт биэрэн ити маҕаһыыҥҥа ас-үөл атыылыыллар. Хамнаска иэс диэн аны суох.

Елена Петровна манна аны сыыйа сылгы иитэр базаны тэрийбитэ. База билиҥҥи ирдэбиллэргэ барытыгар толору эппиэттиир гына оҥоһуллубута. Сылгыны, дьыл кэмиттэн көрөн, аҕалан  аһатар, уотар хааччахтардаах.  Өлөрөн астыыр  анал пууннаах. Сылгыһыттар сылааска кэлэн олорор, сынньанар  стеклопакет түннүктэрдээх  анал дьиэлээх, онтукалара сылаас ­уулаах душтаах. Нэһилиэк дьоно бары кэлэн сэҥээрбититтэн, Елена Петровна олус үөрбүтэ. Өссө атын улуустартан кытта кэлэн көрөн барар, ымсыырар  сирдэрэ буолбута. Бу хаһаайыс­тыба үс боксалаах саҥа га­­раастаах, тыраахтардар, массыыналар тус-туспа тураллар.

Билигин Күүлэккэ «хотонтон Москва чугас эбит” дииллэр. Ол курдук, бастаабыт оччуттар звенолара убаһанан бириэмийэлэнэр. Звеньевой курортарга путевканан наҕараадаланар. Ону таһынан, үлэһиттэргэ араас пуондалар бэриллэллэр, массыына, матасыыкыл ылыналлар. Кытайга, Москваҕа баран кэ­­лэллэр. Айан төлөбүрүн  барытын кэпэрэтиип төлүүр. Бастыҥ көрдөрүүлээх  ыанньыксыттар эмиэ путевкаларынан наҕараадаланаллар, сорохтор бэл, Дьокуускайга босхо кэлэн уоптабайдаан бараллар. Орто хамнас урут 14,5 тыһыынча эбит буоллаҕына, билигин 30-тан тахса тыһыынча буолла. Инникитин 70-чалаах кирбиини ыларга дьулуһаллар. Ити билигин биир ынахтан сылга ортотунан 2300-тэн тахса киилэ үүтү  ыыр хаһаайыстыба сайдан истэҕинэ, хамнас ити кирбиитин  да ылар кыахтардаах.

Өлөксөй Баабылап оҕуһунан уу  баһара…

Билигин Чачаҥда учаастага дьон-сэргэ  кута-сүрэ тохтуур, үлэ күөстүү оргуйар, быйаҥ дэлэйэр мааны түөлбэтэ буолла. Манна электричество уота сандаарар, онон интэриниэтинэн киэҥ куйаары тилийэ көтөр  кыахтааххын. Саха сирин норуодунай артыыһа буол­бут, Өлөксөй Баабылап  хаһан эрэ  манна, оскуола кэнниттэн, үлэһит киһи буолар олоххо бастакы хардыыларын оҕуһунан уу баһан саҕалаабыта. Ону баара билигин бу Чачаҥдаҕа уу ситиминэн хачайдаан таһааран эбии аһылык буһараллар, тэпилииссэлэригэр, тэлгэһэлэрин сибэккилэригэр  ууну кутталлар.

Дьыл кэмин таба тутан Чачаҥдаларыгар чөл туруктаах  ыһыах ыһар буолбуттара үгэскэ кублуйда. Онно ­анаан-минээн сүөһү туттан, саламааттаан, сыалаах этинэн эмсэхтэнэн , кымыс иһэн нэһилиэк ыһыаҕыттан итэҕэһэ суох үлэ дьонун сынньалаҥа тэриллэр. Билигин учуутал, быраас, атын да араас идэлээх ыччаттар Күүлэккэ  үлэлии, олохсуйа  барыахтарын баҕарар буоллулар, сайабылыанньа суруйан киллэрэ сылдьааччылар бааллар.

– Дьиҥэ да, сүөһү, сылгы ииттэн, от оттоон, мас мастаан  манна айылҕаҕа  куораттааҕар лаппа ордук, байылыаттык олоруохха сөп. Сүөһүттэн дохуоттанан, күнтэн-дьылтан тутулуктанан олоробут, онон  су­­даарыстыбаттан өйөбүл баарын тухары   ыччаттарбыт   тустарыгар үлэлээн-хамсаан хаалыахтаахпыт, – диэн толкуйдуур Елена Петровна .

Николай  Крылов,

ССРС, РФ Суруналыыстарын сойууһун  чилиэнэ.