“Кыым” буорах сыттаах уоттуйбут балаһата

Соторутааҕыта хомсомуол Саха уобаластааҕы кэмитиэтин  пропагандаҕа уонна аҕытаассыйаҕа салаатын иһинэн литературнай түмсүү  тэрилиннэ.

Бу түмсүү саҥа уонна эдэр суруйааччыларга сатанар (кыаллар) көмөнү тэрийэр уонна ыччат туһунан литератураны сайыннарар соругу туруорунар. Эдэр суруйааччылар дьүүллэһиигэ биһирэммит айымньыларын уобаластааҕы хаһыаттарга, туспа кинигэлэргэ таһаарыыны уонна араадьыйанан биэриини тэрийиэ.

Түмсүү үлэтин салайар сэбиэт олохтонно. Бу сэбиэккэ суруйааччылар Саха сиринээҕи сойуустарын чилиэннэрэ Пантелеймон Тулааһынап, Леонид Попов, хомсомуол уобаластааҕы кэмитиэтин пропагандаҕа сэкирэтээрэ Е. Коркина, эдэр суруйааччылар Т. Сметанин, С. Данилов, Л. Моностырнай киирдилэр.

Бүгүҥҥү нүөмэргэ литературнай түмсүү чилиэннэрин айымньыларыттан маҥнайгы литературнай сирэйи биэрэбит.

И. Чээрин

Эмп күүһэ

Уоттаах сэрии силлиэтигэр сэймэктэнэ сылдьан саха саханы кытта көрсүһүүтэ үйэ-саас тухары умнуллубат кэрэ бэлиэ буолар…

Мин арыый буолан иһэн, биир эмэ саханы булаары, госпиталь балааталарын кэрийэрим. Хас да хонон баран, аттыбынааҕы 112 №-дээх балаатаҕа киирбитим. Түннүк аннынааҕы куойкаҕа сытар хара баттахтаах ыарыһахха, куолубунан, тиийэн иһэн:

— Казаххын дуу? — диэн нууччалыы ыйыппыппар, киһим сэниэтэ суохтук ыар ыарыыттан саппаҕырбыт сирэйинэн эргиллибитэ уонна ыар ынчыгын быыһыгар, кууран хаалбыт уоһун салбаан баран:

— Н‑ет, я… я… якут, — диэн эҥээритэн, устунан ыараханнык сыыйан ынчыктаан баарта.

— Оо, мин эмиэ сахабын ээ! Хайа… дорообо! — диэн ыксатыгар кэлэммин илиибин ууммутум. Салҕалаабыт, тирии курдук хатырбыт, уҥуох-тирии буолбут киһим илиитин ыга туппутум. Үөрүүбүттэн биир тылы булбакка турдахпына, киһим эриличчи көрбүт хараҕын көмүскэтигэр чаҕылыспыт таммахтар өтөн тахсан эрэллэрин көрөн, курус гыммытым.

Ахтылҕаннаах Сахам дойдутун туһунан кэпсэтиэм, үөрэ-көтө сахалыы саҥаны истиэм диэбит санаам хаан-уруу доҕорум ыараханнык сытарыттан хомолтоҕо сайҕанан хаалла.

— Хайа дьоллоохтор… — диэн табаарыһым бөтөн, тылыгар хара-хара эттэ уонна оҕолуу симиктик бөтүөхтээбитинэн барда.

— Суох, кэбис, эн, баҕар, эмиэ тиллиэҥ, — диэн нэһиилэ өрүһүнэн, өр туран хаалан баран, одоҥ-додоҥ уоскута сатаабытым. Оо, сэргэхситиэххэ, үөрдүөххэ, чэпчэтиэххэ наадалаах сахам тыла аҕыйаҕыан!

— Кээс, доҕоччугуом, аны кэлэн туох айыы күүһэ быыһыай?! Испэр икки оскуолак, уллуҥум, сотом бүттэтэ суохтар. Аны кэлэн сиэхситтэри кытта күөн көрсүөм, иэстэһиэм баара дуо? Оо, саатар дойдубар… дойдубар… — диэн аба-сата тылыттан өрүкүйбүт курдук буолан, бүтүн бэйэтэ титирэстээн, өттүгэстии тоҥолохтоото.

Биир дойдулааҕым ыараханнык сытарыттан дуу, кэтэһэ сатаабыт сахабын кытта көрсүһүүм хомолтолоох буолбутуттан дуу, өргө диэри утуйбакка сыттым. Сүүс муҥнаах саллаат олоҕун охсуһуу уоттаах-суодаллаах хонуутугар, сүрэхтэн тардар баас ыарыытын, аһаҕас баас ириҥэтин ыраастатар айаккатын, ол тухары биир да чааска умнуллубатах таптыыр кыыһым аатын уонна төрөөбүт кыраайым ахтылҕанын амсайбыт буоламмын, кинини бэйэбинээҕэр ордук аһынабын. “Туох айыы күүһэ аны миигин абырыаҕай?” диэхтээбитэ уонна тугу эрэ санаат, аһыммыттыы дуу, абыламмыттыы дуу ытаабыта. Өлүүнү көрдүүр ньиэмэс миинэтэ улуйан кэлэн, өлөр өлүүнү үтүрүйэ-үтүрүйэ, кыайыыга тоҥ күөнүнэн тоҕо солоон истэҕинэ, самнары көтөн ааспыта…

«Бэйэҥ эмп үнүстүтүүтүгэр киирбэт буоллаххына, үөрэппит оҕолоргор сахаларга эмп наадалааҕын өйдөтөр буолаар. Бу туһунан кинилэргэ кэпсээр».

Киниэхэ ол киэһээ ыарахан эпэрээссийэни оҥорбут этилэр. Мин киниэхэ күҥҥэ иккилиитэ бара сылдьарым, табаах ууран биэрэрим, кэпсиирим, кэпсэтэрбит. Улам дьэгдьийэн барбыта. Кэпсээммитигэр Өлүөнэнэн, Дьокуускайынан, Тааттанан, Бүлүүнэн сылдьарбыт. Дагдалаах лэппиэскэни, сахалыы эт сиири, алаадьыны, оннооҕор тар үөрэтин уоспутуттан түһэрбэт этибит. Украинецтарга, нууччаларга, казахтарга, грузиннарга Сахабыт сирин көмүһүн, чоҕун, хорҕолдьунун, бурдугун, булдун кэпсээн биэрэрбит. Ат, таба, ыт көлөнөн айанныыбыт. Кырдьаҕас дуоктардарга, быраастарга, эдэр сиэстэрэлэргэ дойдубут, норуоппут култууратын, ханнык эмэ да буоллар, үөрэхпитин кэпсээн сэргэхситэбит. Бэккиһииллэр, кэпсииргэ Сахабыт сирин сонуна аҕыйах үһүө!

Киһим үгүс көр тыллаах, Тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикумун иккис кууруһун бүтэрбит. Нууччалыы ыраастык саҥарар, билэр. Уҥуоҕунан ити эн бараата быһыылаах этэ, туран көрбөтөҕө. Өлбөт-өлбөт курдук, күн аайы саҥата хойдон, сирэйэ сырдаан, элэгэ-хаадьыта элбээн барбыта. Ол тухары быраастарын уоһуттан түһэрбэккэ хайгыыр:

— Туох айыы күүһэй?..

Тилиннэҕинэ эмп үнүстүтүүтүгэр үөрэнэ киириэх буолар, андаҕайар.

— Аны мин кими эрэ өлөртөн быыһыах тустаахпын, — диир. Миигин эмиэ ыҥырар. Саха омукка эмп суолтатын өйдөтөр.

Онтон миигин дойдубар ыыппыттара. Бырааттыылар курдук уураһан-сыллаһан арахсыбыппыт.

— Бэйэҥ эмп үнүстүтүүтүгэр киирбэт буоллаххына, үөрэппит оҕолоргор сахаларга эмп наадалааҕын өйдөтөр буолаар. Бу туһунан кинилэргэ кэпсээр. Мин Аҕа дойду көмүскэлигэр биир миэстэбин биэрбит, хааммын тохпут, эрэйдэммит киһи аатыттан көрдөһөбүн. Киһи сырдык тыынын быыһыыр “күн айыы күүстээх үөрэҕэр” киирэн үөрэнниннэр, — диэн кэриэһин этэ хаалбыта.

Николай Попов

Фронтан кэлии

Арҕааҥы фронтан айаннаан,

Талахтаах Тааттабар бу кэллим.

Чааскыбар сүөгэйдээн, үрүҥнээн

Дууһабын дуоһуйа чэй истим.

Өйдүүбүн, ол бөлөх үөтүнэн

Куобаҕы ытаары үөмэрбин.

Быһыттаах сонуогум тыатынан

Моҕотой бултаары сүүрэрбин.

Өйдүүбүн, лааҕырга олорон

Сэриигэ тамнаһа оонньооппун,

Ураҕас сааланан бараммын

Командир аатыран сүүрэрбин.

Көрөргө кэрэтиэн оскуола:

Оҕолор айманан тахсаллар,

Ааспыт уон сылы саната

Таһырдьа мээчиктии сырсаллар.

Манна мин сынньаныам, эмтэниэм,

Сылайбыт санаабын таһаарыам,

Өстөөҕү имири эһэргэ

Үлэлээн кыайыыны уһансыам.

А.Г. Абаҕыыныскай

Кыайыы

Кини

Хааннаах илбис кыыһа буолбатах,

Мөҥүө модун

Кыргыс эрэ кырдалынан

Кынаттанан кыырыгырбатах.

Кини –

Харысхалдьыт айыы аанньала,

Народ кутун

Өһүллүбэт абатынан

Өрөгөйдүүр  салют сарыала.

Кини

Суолдьут чолбон буолар кэриэстээх,

Улуу Ленин

Өлбөт тыынынан тыыннанан

Өргөһүрдэр өрөкүмтэлээх.

Кини –

Суон сурах, албан аат бэлиэтэ,

Улуу Сталин

Кэскиллээх кыһамньытынан

Кэлэр сырдык үйэ мэктиэтэ.

Кини –

Түүҥҥү түргүөр, күнүскү  күргүөм,

Фроҥҥа, тыылга

Көҥүл, чиэс көмүскэлигэр

Күүһү-күрэҕи күүрдэр көҕүһүөл.

Кини

Түүлгэ киирэр, сүрэххэ биллэр,

Дьолуо тылга,

Эр илиитин эрчимигэр,

Эстибэт эрэлгэ этиллэр.

Кини –

Кыһыл сэрии кимэн киириитэ,

Уостубат уор

Өһүөнүнэн силбиэтэнэн

Өстөөх уоругун кэһиитэ.

Кини

Кыыһар сата буолан дьааһыйда,

Одер уҥуор,

Самныбыт Берлин үрдүнэн

Знамя буолан өрө кыырайда!

БАЛАҺАНЫ ИВАН КСЕНОФОНТОВ-СИЛИГИ БЭЛЭМНЭЭТЭ.
ХААРТЫСКАЛАР: HTTPS://E.NLRS.RU/ УОННА БИКИПИЭДЬИЙЭ.