Ленинград оборонатын босхолооһун 80 сыла: Үйэлэргэ өлбөөдүйбэт хорсун быһыы

Аҕа дойду Улуу сэриитин устуоруйатыгар  Ленинградтааҕы кыргыһыы сүҥкэннээх бэлитиичэскэй, байыаннай-стратегическай суолталаах, сэрии фроннарын атын да учаастактарыгар кыргыһыыларга быһаарар дьайыылары киллэрбит, ситиһиилээх тирэҕинэн буолбут чахчынан, кэрдиис кэминэн буолар.

1941 сыл атырдьах ыйын 20 күнүгэр фашистскай Германия сэриилэрэ  Ленинград – Москва икки ардыларыгар тимир суолу быспыттара. Ситинтэн ыла, чуолаан  1941 сыл балаҕан ыйын 8 күнүттэн  900 хонуктаах өлүүлээх-сүтүүлээх, хааннаах кыргыһыылаах Ленинград куораты блокадалааһын саҕаланар. Нева үрдүгэр турар улуу ыраахтааҕы Петр I олохтообут нуучча судаарыстыбатын Балтийскай муоратааҕы  модун форпост-куоратын – Ленинграды дьоруойдуу көмүскээһин  үгүс ахсааннаах  сэбиэскэй норуот кыайыыга дуулаҕа дьулуурун, хорсун-хоодуот, эр санааланыы, Ийэ дойдуга таптал, патриоттуу тыын чаҕылхай холобурунан буолар. Дэлэҕэ казах норуотун улуу акыына-ырыаһыта Дьамбыл Дьабаев:

“...Но не будет врагам житья!

                             Спать не в силах сегодня я…

                             Пусть подмогой будут, друзья,

                             Песни вам, на рассвете мои,

                             Ленинградцы, дети мои,

                             Ленинградцы, гордость моя!”

диэн өстөөх төгүрүктээһинигэр түбэспит  куорат олохтоохторун эрэйдэрин-муҥнарын кырдьаҕас сүрэҕинэн тэҥҥэ үллэстэрин, өй-санаа өттүнэн өйөбүл-тирэх буоларын биллэриэ, кытаанах эр санааларын ыһыктыбаттарыгар, көмөҕө-кыайыыга эрэнэллэригэр ыҥырыа дуо.

Төгүрүктэммит Ленинграды фашист халабырдьыттарыттан көмүскээһиҥҥэ бырааттыы сэбиэскэй норуоттары кытта саха дьоно эмиэ кыттыыны ылбыттара. Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбыт саха буойуннара Волховскай фроҥҥа дьоруойдуу кыргыспыттара.Сэрии саҕаланыытыгар Ленинград куорат үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар үөрэнэ сылдьар устудьуоннар, аспираннар өстөөҕүнэн төгүрүктэммит куораты бөҕөргөтүүгэ, көмүскээһиҥҥэ норуот ополчениетын байыастара буолбуттара.

Оччотооҕуга  “Известия” хаһыат суруйан турар: “Университет историческай факультетын аспирана, саха уола Романов бэс ыйын 21 күнүгэр кандидатскай диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Билигин аармыйаҕа ыҥырылынна. “Биһиги дьоллоох олохпутун урусхаллаары хаанымсах өстөөх өтөн киирдэ. Оннук буолуо суоҕа! Бэҕэһээ мин наука үлэһитэ этим. Бүһүн – модун кыахтаах Кыһыл Аармыйа саллаатабын!”—диир эр санаалаах бэҕэһээҥи устудьуон. Кини билигин норуот ополчениетын дивизияларыттан биирдэстэригэр взвод хамандыырынан ананна. Кини взвода Колпино оройуонугар  оборонаҕа турар.  “Өстөөҕү аһарыахпыт суоҕа. Үрдүбүтүнэн тэпсэн эрэ ааһыахтара!”—диэн дойдутугар суруйбута хорсун хамандыыр. Кырдьык, 1941 сыл  балаҕан ыйыгар манна уон хонуктаах кырыктаах кыргыһыы оргуйбута. Кыһыл Аармыйа саллаатара  өстөөх элбэх  кимэн киириитин төттөрү охсубуттара. Бу кыргыһыыга саха уола  Н.С.Романов Ленинград куорат көҥүлүн туруулаһан дьоруойдуу охтубута”.

Юридическай институт төрдүс кууруһун устудьуона В.П.Кайгородов  719-с сапернай батальон састаабыгар Псков куорат таһыгар кыргыһыыга бастакы сүрэхтэниитин ааспыта.  Салгыы Гатчина оройуонугар кыргыһыыларга кыттыбыта. Хотугу норуоттар институттарын устудьуоннара П.В.Алексеев, И.И.Карамзин кыргыһыы хонуутугар охтубуттара. Ленинград куораты суруйааччы Н.К.Седалищев-Дьүөгэ Ааныстыырап, связист Василий Охлопков, сержант Роман Кутуков о.д.а. үгүс саха буойуннара хорсуннук көмүскээбиттэрэ. Биир дойдулаахтарбыт, Саха сириттэн сэриигэ ыҥырыллыбыт артиллерист В.В.Сапожников,  ыраах көтөн буомбалыыр авиация эскадрильятын хамандыыра И.Г.Шаманов, авиаполк  ыстаарсай штурмана М.В.Лорин Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун үрдүк аатын сүкпүттэрэ.

1944 сыл тохсунньу 14 күнүгэр Ленинградскай, Волховскай уонна 2-с Прибалтийскай фроннар сэриилэрэ Ленинград оборонатын босхолуур булгуруйбат соруктаах кимэн киириини саҕалаабыттара. Тохсунньу  27 күнүгэр  килбиэннээх кыайыыны ситиспиттэрэ. Бу быһаарыылаах кыргыһыыларга саха буойуннара кыттыбыттара, хорсуннук сэриилэспиттэрэ, бойобуой наҕараадаларынан бэлиэтэмммиттэрэ.

Кинилэр ортолоругар Е.Е.Рязанскай, И.С.Кычкин, Г.П.Захаров, С.В.Яныгин, Н.И.Ануфриев, о.д.а. бааллара.  Кыһыл Сулус, Албан аат III истиэпэнэ уордьаннардаах,  “Хорсуну иһин” мэтээллээх иккитэ бааһырбыт И.С.Игнатьев кимэн киирии кэмигэр өстөөх буулдьатын ардаҕын аннынан 50 миинэни суох оҥорбута, хатыылаах боробулуоха мэһэйи туоруур холлорооннору арыйбыта.

Волховскай фроҥҥа В.П.Самсонов хамаандалыыр саллааттарын бөлөҕө өстөөх 15 танкатын, пехотатын кимэн киириилэрин төттөрү охсубута, салгыы Ленинград диэки аһарбатаҕа. Суруйааччы Тимофей Сметанин  тохсунньу 14 күнүнээҕи кыргыһыыга өстөөх артиллериятын, минометун уотун аннынан  хамаандалыыр пуун уонна инники кирбии икки ардыларыгар сибээс ситимин 18 быстыытын холбообута. Ити – үгүстэн бэрт аҕыйах холобур. Саха саллааттара 1944 сыл тохсунньу – кулун тутар ыйдарга Ленинград аннынааҕы кыргыһыыларга  фашистар 18-с аармыйаларыгар урусхаллаах охсуулары оҥорууга  биллэр кылааттарын киллэрбиттэрэ.  Кинилэр хорсун быһыылара, килбиэннээх кыайыылара  нуучча аармыйатын, сэбилэниилээх күүстэрин бойобуой устуоруйатыгар көмүс буукубанан суруллан, үйэлэргэ өлбөөдүйбэт тыыннаах холобур быһыытынан хаалыахтара.