Литэрэтиирэ кириитикэтин саарына

Учуонай, литэрэтиирэ кириитигэ, СГУ дассыана Гаврил Гаврилович Окороков (1925–1990) үбүлүөйүн көрсө

2025 сыл олунньу 3 күнүгэр литературовед, литэрэтиирэ кириитигэ, тыл билимин хандьыдаата, ССРС уонна Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, “Полярная звезда”, “Хотугу сулус” сурунааллар редколлегияларын чилиэнэ,

М.К. Аммосов аатынан Саха судаарыстыбаннай университетын устуоруйа-филология факультетын саха тылын уонна литэрэтиирэтин хаапыдыратын дассыана Гаврил Гаврилович Окороков төрөөбүтэ 100 сыла буолар.

Гаврил Гаврилович Окороков 1925 сыл олунньу 3 күнүгэр Амма оройуонун Алтан нэһилиэгин Сатаҕай сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ. Кини аҕата Гаврил Иванович Окороков (1875-1948) Мэҥэ Хаҥалас улууһун Үөһээ Мойорут нэһилиэгэр (ол саҕана Алтан нэһилиэгэ Мэҥэ Хаҥалас улууһугар киирэрэ) төрөөбүтэ. Гражданскай сэрии сылларыгар дьадаҥы бааһынай этэ, оттон Сэбиэскэй былаас кэмигэр холкуостаах этэ. Холкуос сүөһү бастыҥ иитээччитэ, үлэ ударнига, стахановец этэ. Ийэтэ Варвара Яковлевна Яковлева-Окорокова (1887-1965) – Чурапчы оройуонун Чакыр сэлиэнньэтиттэн (урукку Боотуруускай) төрүттээх. Аҕата сэбиэскэй уонна саха суруйааччыта Эрилик Эристиин (Яковлев Семен Степанович) чугас аймаҕа этэ.

Гаврил Гаврилович 1953 сыллаахха Москубатааҕы бибилэтиэкэ институтун бүтэрэн, сэбиэскэй бибилэтиэ­кэ сайдыытыгар бөдөҥ кылааты киллэрбит биллиилээх учуо­найдарга үөрэнэн, Арассыыйа норуоттарын литэрэтиирэлэрин библиографиятыгар чиҥ уйуктаах дириҥ билиини ылбыта. 1953-1956 сс. А.С. Пуш­-
кин аатынан СӨ бибилэтиэ­кэтигэр учуонай сэкирэтээр идэтинэн үлэтин саҕа­лаан литэрэтиирэ кириитикэтинэн дьаныардаахтык дьарык­танан барбыта. 1956 с. ССКП Дьокуускайдааҕы горкомун иһинэн марксизм-ленинизм киэһээҥҥи университетын бүтэрэн, ССРС Билим акадьыамыйатын Саха сиринээҕи салаа­тын аспирантуратыгар “Саха литэрэтиирэтэ” диэн идэҕэ үөрэххэ киирбитэ. 1958 сылтан ССКП чилиэнэ.

1960-с сыллартан Саха Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, элбэх сыллар тухары “Хотугу сулус”, “Полярная звезда” сурунааллар эрэдээксийэлэрин чилиэнэ буолан, кириитикэ уонна публицистика салаа­ларын сэбиэдиссэйэ этэ. 1973 сылтан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

Үрдүк үөрэх сайдыытыгар

Кини саха литэрэтиирэтигэр сыһыаннаах үрдүк үөрэх сайдыытыгар биллэр кылаа­ты киллэрбитэ. 1965 сылтан 1990 сылга диэри СГУ-га үөрэтээччи учууталынан үлэлээбитэ. 1971 сыллаахха А.М. Горь-
кай аатынан Аан дойду литэрэтиирэтин институтугар
“А.Е. Кулаковскай поэзиятыгар аан дойду уонна киһи кэнсиэп­сийэтэ” диэн тиэмэҕэ билим хандьыдаатын диссэртээссийэтин көмүскээбитэ.

1956 сыллаахха пединститут Саха судаарыстыбаннай университета буолбутугар саха тылын уонна литэрэтиирэтин хаапыдарата кэҥэтиллибитэ. 60-с сыллар ортолоруттан хаапыдыра литэрэтиирэҕэ үлэлэрин ахсаана үрдээбитэ. Ыстаарсай преподавателлэринэн литэрэтиирэ кириитиктэрэ Г.Р.Кардашевскай, Г.Г. Око-
роков, В.Н.Протодьяконов,
Е.П. Шестаков үлэлээбиттэрэ.

Дассыаннар И.Г. Спири­донов, Г.Г. Окороков салайыыларынан “Саха фольклора”, “Саха литэрэтиирэтин устуо­руйата” куурустар балачча тупсаҕай билим-бырагыраа­малара аан бастаан оҥоһуллубуттара. Хаапыдыра бэчээккэ тахсыбыт үлэлэриттэн ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Г.Г. Окороков “Үгэстэр уонна көрдөөһүн”, “Дууһа үр­­дэлэ” диэн ыстатыйалар уонна тыл этиилэр икки хомуурунньуга бэлиэтэниэх кэриҥнээх. 1984 сылга билим уонна билим-ньыматык литэрэтиирэтэ уопсай иэнинэн 60-ча бэчээтинэй лииһинэн тахсыбыта.

Бу кэмҥэ хаапыдыра үлэһиттэрэ саха оскуолаларыгар анаммыт тыл уонна литэрэтиирэ бигэ учуобунньуктарын оҥорууга дьоһун­наах үлэни ыыталлар. Ол курдук, Г.Г. Окороков – 8-10 кылаастарга “Саха литэрэтиирэтэ” диэн бигэ хрестоматия-учуобунньугун ааптара уонна эрэдээктэрэ буолбута.

1963 сыллаахха В. Про­тодьяконов уонна Н. Алексеев оҥорбут саха литэрэтиирэтин биобиблиографията Г. Око­роков “Саха сэбиэскэй литэрэтиирэтэ” диэн киирии ыстатыйалаах тахсар. Бу ыстатыйа­ҕа ааптар саха литэрэтиирэтэ сайдыытын хас биирдии кэрдиис кэмигэр сиһилии тох­тоон, ураты бэлиэ өрүттэрин ары­йар. Г. Окороков “Саха уус-­уран литэрэтиирэтин саҕалааччылар А. Кулаковскай,
А. Соф­ронов, Н. Неустроев уонна саха сэбиэскэй литэрэтиирэтин төрүттээччи П. Ойуунускай айар үлэлэрин сырдатыы дьыалатын бастакы саҕалааһынын уурар” (Спиридонов И.Г., Биобиблиография якутской литературы в ж. “Вопросы литературы”, 1963, № 11, с. 252-253).

“А.Е. Кулаковскай айар үлэтин сырдатыыга, дьэ, билиҥҥи сэбиэскэй литэрэтиирэ үөрэҕин арсеналынан үчүгэйдик сэбилэммит, кини туох-­баар кыһалҕатын ымпыгын-чымпыгын тилэри билэр саха учуонайа ылсыс­та диэн дьоһуннаахтык этиэх­хэ сөп. Ол иһин Г.Г. Око-
роков сэбиэскэй литэрэтии­рэ үөрэҕэ таһым­наах, бу үөрэх бары ирдэбиллэригэр сөп түбэһэн толору хоруйдаһар үлэни суруйда.

РСФСР Суруйааччыларын сойууһун алтыс пленумугар биллиилээх сэбиэс­кэй литэрэтиирэ үөрэхтээҕэ М.Н. Пархоменко Г. Окороков түөрүйэлии тойоннооһуну, устуоруйаҕа сигэниини билигин буола турар литэрэтиирэ дьайаанын хаамыытын кытта дьүөрэлиир диэн бэлиэтээбитэ (из кн. “Новые горизонты як. лит-ры”, 1976 г., с. 169).

Гаврил Гаврилович Окоро­ков саха литэрэтиирэ үөрэхтээхтэриттэн бастакынан саха литэрэтиирэтин балысхан сайдыытын устуору­йатын хартыынатын саҥа суруктаммыт Сибиир уонна Уһук Илин атын норуоттарын литэрэтиирэлэрин кытта тэҥнээн, быстыспат ситимнэрин ыйан биэрбитэ.

Үлэлэрэ энциклопедияларга киирбитэ

Кини үлэлэрэ Улахан сэбиэс­кэй энциклопедия­ҕа (1978, т. 30, с. 1469-1471), Кылгас литэрэтиирэ энциклопедиятыгар (1975, т. 8, с. 1972 – 1976), уонна “Советский писатель” кинигэ кыһатыгар, “Литературнай Арассыыйа”, “Правда”, “Шыын” (Тува), “Молот” (Удмуртия), “Вопросы литературы”, “Дружба народов”, “Детская литература”, “Огонек”, “Хотугу сулус”, “Полярная звезда” о.д.а. сурунаалларга бэчээттэммитэ.

Кини үөрэнээччилэрэ Филип­пов Гаврил, Окороков Вя­чеслав, Колодезников Сте­пан, Попов Семен, Неймохов Егор, Илларионов Василий, Босиков Василий, Захарова Раиса, Слепцова Евдокия, Брызгалов Николай, Винокуров Иван, Харитонов Павел, Лиханов Владимир, Зыкова Прасковья, Лугинова Мария, Окорокова Варвара, Сивцева Валентина, Бурцева Наталья, Левин Герасим, Жиркова Римма, Егинова Сардаана, Софронова Линда, Иван Алексеев уо.д.а. этилэр. Кинилэртэн элбэх киһи үрдүк квалификациялаах исписэлиис­тэр, биллиилээх дьон, суруйааччылар, учуонайдар, уопсастыбаннай диэйэтэллэр үүнэн тахсыбыттара.

Г.Г. Окороков аата “Илин Сибиир омуктарын суруйаач­чылара, 1965-1974” таһаарыыга (1978), “Саха суруйааччылара” биобиблиографическай ыйынньыктарга (1981, 1995), “Писатели земли Олонхо” биобиблиографическай ыйынньыкка (2000), Новосибирскай к. “Наука” кинигэ кыһатын Энциклопедическэй тылдьытыгар (2018), “Писатели Якутии” библиографическай ыйынньыкка (2019), “Учитель, перед именем твоим…” диэн “Айар” кинигэ кыһата таһаарбыт норуот энциклопедиятыгар (2023) уо.д.а. үйэтиллибитэ.

Үрдүкү кылаастаах исписэ­лиистэри бэлэмнээһиҥҥэ, билимҥэ-чинчийэр эйгэҕэ ситиһиилэрин иһин кини САССР Үрдүкү Сэбиэтин Бочуотунай Грамотатынан, РСФСР үрдүк үөрэхтээһин Министиэристибэтин уонна САССР атын министиэристи­бэлэрин, биэдэмистибэлэрин Бочуоттаах суруктарынан наҕараадаламмыта.

Кыргыттара

Ирина Семенова,

Варвара Окорокова.