Лукич сыралаах үлэтэ түмүктээх

Горнай улууһугар Күөрэлээххэ ситэриилээх былаас отчуотугар сырыттахпытына, мунньах бүппүтүн кэннэ, биһигини Степан Ковров аатынан орто оскуоланы көрдөрө илдьибиттэрэ.

Онно киирэр ааҥҥа биһигини оробуочай таҥастаах эр киһи үөрэ-көтө көрсүбүтэ. Ким эрэ “эн манна оробуочайдыыгын дуо?” диэн ыйыппытыгар, оскуола дириэктэрэ Василий Тимофеев, “бу биһиги киэн туттар учууталбыт, оскуо­ла дириэктэринэн үлэлээбитэ. Кини тэрийбит кэбиниэтин анаан көрдөрө аҕаллыбыт” диэбитэ. Ити курдук саҕаламмыта сэһэргэһээччибин кытта билсиһиим.

Бүгүн Үлэ уонна Уһуйааччы сылларыгар анаан “Саха сирэ” хаһыакка үлэ дьонун – тырахтарыыстары уонна суоппардары бэлэмнээн таһаарар уопуттаах педагог-уһуйааччы Владимир Иванов ыалдьыттыыр.

Хачыгаартан саҕалаан

– Владимир Лукич, кэп­сэ­тиибитин Күөрэлээх бэрт дьикти аатыттан саҕалыахха.

– “Күөрэлээх” диэн тыл “күөрэ” диэн тылтан үөскээбитин топонимист Багдарыын Сүлбэ  быһаарар. Алааска уу уолбут сиригэр үүнэр хаас сиир ото итинник ааттаах эбит.

– Эн оскуолаҕа олох хойут үлэлии кэлбит эбиккин дии?

– Бастаан хачыгаарынан, сантиэхиньигинэн, силиэсэринэн үлэлээбитим. Онтон оскуолаҕа завхозтаабытым. Ол сылдьан киһи суох буолан, эбии үөрэхтээһин чэрчитинэн маастар быһыытынан үлэ, технология уруоктарын биэрэр этим. Ол кэннэ оскуола интэринээтигэр сэбиэдиссэй­дээбитим. Онтон ыла сыыйа оҕону кытта үлэлиирбин сөбүлээн, учуутал идэтин талбытым. Саха тылыгар Марина Аввакумова диэн учууталым чиҥ билиини биэрбитэ. Онон Марина Ивановна туйаҕын хатаран, бу идэни баһылаары, 1987 сыллаахха Саха университетын кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитим.

Сэбиэскэй кэмҥэ каадыр­дары талыыга олус күүстээх үлэ барара. 90-с сылларга улуус­тааҕы үөрэх салаатын салайаач­чытынан Николай Кириллов үлэлээбитэ. Кини оскуолаларга 10-ча эр киһини дириэктэринэн анаабыта. Мин Күөрэлээх орто оскуолатыгар 1992-2008  уонна 2012-2015 сылларга дириэктэрдээбитим. Николай Николаевич “оскуолаҕа эр киһи наада. Дириэктэр, бастатан туран, хаһаайыстыбанньык уонна менеджер. Аттыгар үчүгэй солбуйааччылардаах буолуох­таах” диирэ. Мин солбуйаач­чыларбынан математик уонна гуманитарий идэлээх дьону талбытым. Маннык аттарыы хайаан да наада. Маны таһынан, кэлэк­тиипкэ дьахтара уонна эр киһитэ тэҥэ ордук. Үөрэх завуһунан үлэлээбит Николай Васильев идэтигэр олус бэриниилээх күүстээх математик этэ. Николай Прокопьевичтыын 14 сыл устата үлэлээбитим. Кини баарына кэлэктииппитигэр 24 киһиттэн 16-та эр дьон этибит. Уол оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ эр киһи оруола улахан. Хомойуох иһин, кэлин оскуолаларга эр дьон олох аҕыйаата.

Ыччаты бырамыысыланнаска бэлэмнээһин

– Тыраахтарга үөрэтии толкуйа хаһан киирбитэй?

– 1991-1993 сылларга Күөрэлээх 9-с кылаастаах оскуолата орто оскуола буол­бута. Ити кэмҥэ оскуолаҕа тыраахтары үөрэтэн барбыппыт. 2022 сылга диэри 200-тэн тахса оҕо тыраахтарга үөрэнэн ааста. Уларыта тутуу саҕана оскуолаларга ирдэбил уларыйбыта. Анал идэҕэ уһуйар эбии үөрэхтээһин тохтоон хаалбыта. 2008 сыллаахха “лиссиэнсийэҕит суох” диэн өссө бобо сылдьыбыттара. 2015 сылга бу ирдэнэр докумуоммутун ылбыппыт. Ол эрээри боппут кэмнэрин устата үлэбитин тохтоппотохпут. Сыралаах үлэбит түмүктээх – оҕолорбут 80%-нара тиэхиньиичэскэй идэни талбыттара. Оччолорго улуустааҕы Үлэлээх буолуу киинигэр  Анатолий Осипов уонна Альбина Корякина үлэлии олорон, үгүс ыччаты “Анаабыр алмаастара” АУо-ҕа үлэлэтэ ыыппыттара. Уолаттарбыт толору бэлэмнээх буолан, тырахтарыыс, суоппар, бурильщик, экскаваторщик курдук олус ирдэнэр идэлэргэ үлэлээбиттэрэ.

Урут иитии

судургу этэ

– Сэбиэскэй уонна аныгы кэм ыччатын тэҥнээтэххэ, олох араас­таһаллара буолуо?

– Оҕону урукку кэмҥэ иитии бэрт судургу этэ. Олох кыраларыттан аҕаларын кытта бииргэ сылдьан үлэҕэ, окко-мас­ка эриллибит буолан, тырахтарыыс, суоппар идэтигэр умсугуйан туран үөрэнэллэрэ. Кэнники Биир кэлим эксээмэн баар буолуоҕуттан ыла, оҕо хара үлэттэн тэйэн, көмпүүтэртэн арахсыбат буолла. Иллэҥ кэм диэн суох – “эксээмэҥҥэ бэлэмнэнии” диэн буолар. 2000 сыллар саҥаларыттан Кытай тыраахтардара дэлэйэн, оҕо үксэ ити тыраахтары баһылаары, эбии үөрэххэ дьулуһуута үк­­сээбитэ. Билигин аны “квадроцикл” уонна “буран” диэн тиэхиньикэ элбээн, интэриэс эмиэ баар. Хайа, уонна ыал үксэ тэлгэһэтигэр кырата икки­лии-үстүү тиэхиньикэлээх буолла. Сэбиэскэй кэмҥэ тус тиэхиньикэлээх киһи да ахсааннаах этэ. Билигин суол оҥоһуллан, аспаалланан, ГИБДД үлэһиттэрин хонтуруоллара кытаанах буолла. Анал “правата” суох киһи сылдьыбат. Онон эбии үөрэххэ наадыйааччы ахсаана аҕыйаабат.

“ППМИ”-нэн – трактодром

– Ситэриилээх былаас отчуотун кэмигэр эһиги нэһилиэккитигэр тырахтарыыстары, суоппардары үөрэтиигэ эбии үөрэхтээһин филиалын аһарга туруорсубуккут дии.

–  Тырахтарыыс идэтин ин­тэриэһиргээн улуус нэһилиэктэриттэн оҕолор кэлэн үөрэнэн эрэллэр. Ол иһин кэнэҕэскигэ диэн ити боппуруоһу көтөхтүбүт. Улууспут баһылыга Никита Андреев уонна  үөрэх управлениетын салайааччыта Варвара Сметанина өйөбүллэринэн былырыын оскуолабытыгар “автотренажер” диэн тэрили ылан, үөрэнэр кэбиниэппитин саҥардыбыппыт. Онно көмпүүтэри холбоон үөрэтэбит. 90-с сылларга үөрэх миниистирэ Евгения Михайлова өйөбүлүнэн, олохтоох дьаһалта кыттыһан, “Беларусь” МТЗ-82 тыраахтар ылбыппыт. Былырыын бэйэ көҕүлээһинин бырагырааматыгар (ППМИ) киирсэн, оскуолаҕа, нууччалыы эттэххэ, “грунтовой” суоллаах, светофордаах “трактодром, автодром полигонун” туттарбыппыт.

Нэһилиэк баһылыга Алексей Петров көмөлөһөн, иллэрээ сыл Күөрэлээххэ  тырахтарыыс­тар күрэхтэһиилэрин тэрийбиппит. Былырыын 2-с төгүлүн ол күрэхтэһиини улуус таһымнаах ыыппыппыт. Быйыл эмиэ ыытыахпыт дииллэр. Онно эдэриттэн эмэнигэр тиийэ кытталлар. 70-чалаах киһи кытта бириистээх миэстэҕэ тиксэн турар. Онон бу күрэхтэһиибит көннөрү шоу, көр-нар буол­батах. Манна эксээмэн курдук, бириэмэҕэ 8 түһүмэҕи ааһаллар. Онно айан быраабылаларыттан саҕалаан, от тиэйиитигэр тиийэ  тырахтарыыс үлэтэ барыта киирэр. Онон бу үлэҕэ олох кыратыттан эриллибит эрэ киһи кыттар күрэстэһиитэ.

… Ити курдук, Күөрэлээх орто оскуолатыгар сылдьан, Владимир Ивановтуун билсэн, үлэлиир кэбиниэттэрин көрөн, сөҕөн-махтайан тахсыбыппыт. Бу маннык тус­таах үлэлэригэр бэриниилээх дьон баар буолан, ыччаппыт кынаттатан, олох суолугар ыраах дайа көтөр, сайдыы суола түстэнэр буоллаҕа.