Маһы ыллатар Барҕа Баһылай

Бу нэдиэлэҕэ «Симэх» национальнай кииҥҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун маастара Василий Спиридонов-Барҕа Баһылай 75 сааһыгар анаммыт «Мас ыллыыр…» быыстапка аһыллыыта буолла.

«Гражданскай килбиэн», «Удьуор Уус» бэлиэ хаһаайына, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин, ыччат бэлиитикэтин туйгуна, Абый улууһун Белай Гора бөһүөлэгин, Үөһээ Бүлүү улууһун Нам нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо үөрүүлээх бэлиэ күнүгэр СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирин солбуйааччы Марина Силина, «Симэх» национальнай киин салайааччыта Яна Игнатьева, аймах-билэ дьоно, араас сылларга алтыспыт доҕотторо, норуот маастардара кыттыыны ыллылар.

Бүгүн “Сатабылга” ыалдьыттыыр мас ууһа Василий Спиридонов‑Барҕа Баһылай.

Ааттан улахан тутулуктаах

— Василий Иванович, кэпсэтиибитин эн хос ааккыттан (псевдоним) саҕалыахха. Барҕа диэн сахалыы аат эйиэхэ тус бэйэҕэр олус барсар.

— Бу аат миэхэ 60 сааспар кэлбитэ. Абыйга үлэлии сырыттахпына, улуустааҕы култуура управлениетын салайааччыта Егор Дохунаев миэхэ анаммыт үбүлүөйдээх дьоро киэһэбин тэрийбитэ. Араас эҕэрдэ быыһыгар Егор Васильевич: “Эн мантан ыла Барҕа Баһылай диэн ааттан. Үлэҥ тахсыылаах буоллун, оҥоһугуҥ ахсаана элбээн истин, дьон сэҥээриитин ыла турдун”, — диэн алҕаабыта. Онтон ыла 15 сыл тухары бу аатынан айан-тутан кэллим. Аатым үчүгэйгэ эрэ тардар. “Кырдьык, барҕа үлэлэрдээх эбиккин дии”, — диэн дьон бэлиэтиир.

Уус ыал удьуора

— Хаһааҥҥыттан уһанар буолбуккунуй?

— Үөһээ Бүлүү Намыттан төрүттээхпин. Талаҕы ат оҥостон миинэн улааппыт киһибин. Ол кэмҥэ оонньуурдарбын — мас бэстилиэти, саабыланы ийэм кыһан оҥорон биэрэр этэ. Ону көрөн үтүктэр буолбутум. Аҕам Иван Васильевич Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, Кыһыл Сулус уонна Аҕа дойду сэриитин уордьаннарынан наҕараадаламмыт. Тимиртэн, мастан, хаптаһынтан миэбэли, иһит-хомуос оҥорууга, чочуйууга айылҕаттан айдарыылаах мас ууһа этэ. Ийэм Прасковья Петровна — иистэнньэҥ бэрдэ. Былаачыйаттан саҕалаан, саҕынньахха тиийэ тигэрэ. Онон төрөппүттэрим сатабыллаах уус ыал быһыытынан биллэллэрэ. Биэс оҕо бары айар үлэҕэ удьуорунан ылларбыт дьоммут. Кэргэним Галина Михайловналыын ыал буолан олорбуппут 50‑ча сыл буолла. Алта оҕону улаатыннардыбыт, тоҕус сиэннээхпит.

“Барҕа Баһылай түмэлэ” — баҕа санаа

— Илиигинэн чочуйан таһаарбыт чороонуҥ ахсаана төһө буолла?

— 500‑чэ буоллаҕа дии. Урукку кэмҥэ дьоҥҥо бэлэхтиир этим. Ол тарҕаммыта үгүс буоллаҕа. Чорооннорбун олох уратытык чочуйан оҥорор буоллум. Ханна да суох оҥоһуктар. Сарсыарда 4 чаастан саҕалаан үлэлиибин. “Барҕа Баһылай түмэлэ” диэн ааттаан мас оҥоһугум мусуойун тэрийиэхпин баҕарабын. Норуот маастарын быһыытынан бэйэм туспа суолбун, буочарбын булан, саха фольклорун, олоҥхотун дириҥник чинчийэн, айымньылары кытта ситимниибин. Кэлиҥҥи кэмҥэ Олоҥхо ыһыахтарыгар мас оҥоһуктарбын эрдэттэн оҥоробун. Уруһуйдьут идэлээхпин. Мас уустара өбүгэ саҕаттан үгэс буолбут оҥоһуктарбыт сайдыыларын туһугар үлэлиибит. Онон ураты толкуйдаах үлэлэрбин үйэтитэргэ дьулуһабын.

Хатыҥ — бастыҥ матырыйаал

— Үлэҕэр туох матырыйаалынан туттаҕын? Оҥоһуктаргын ураты ньыманан кырааскалыыгын дуо?

— Сахаҕа хатыҥ мастан ордук мас суоҕун тэҥэ. Ол да араастаах. Уулаах уонна кураанах сирдэр мастарын хаачыстыбата, өҥө атын-атын. Онон оҥоһуктарбын сүрүннээн Новосибирскайтан уонна Москва аттынааҕы куораттар хатыҥнарын сакаастаан чочуйан таһаарабын. Туох да кыраасканы туттубаппын. Былыр өбүгэлэрбитигэр лаах диэн хантан кэлиэй? Ону арыы солбуйар. Мин да ону тутуһабын. Бэйэтэ кырааска курдук буолар. Арыынан сотуллубут оҥоһук үйэлээх. Олоҥхо ыһыахтарыгар төһөлөөх ардахха-тыалга турбутум буолуой? Көр, биир да үлэ сытыйбатаҕа, тулуйбуттара.

Сүрүн уһанар тэрил — быһах

— Эн кыра, дьоҕус оҥоһуктарыҥ киһи ис туругун — хомолтотун, үөрүүтүн чопчу биэрэллэр дии. Хайдах итиччэ кыра оҥоһуктары итинник “тыыннаахтыы” кыһан оҥоруохха сөбүй?

— Биир үлэ олох бытааннык, ыксала суох кичэллээхтик айыллан тахсар. Толкуйгун үлэлии олорон уларытыаххын эмиэ сөп. Итинник эрчиллэн булугас өйдөөх буолаҕын. Хас да сыллаах эрчиллиини баран, кэлин ааһан иһэн уһанар буолаҕын. Мин туох да анал элэктэриичэскэй тэрили туттубаппын, үүттүүрбэр дириэли эрэ туһанабын, быһаҕынан хаһан оҥоробун. Мас инчэҕэйигэр быһаххар сыста сылдьар буолар. Онон мас олох хаппытын, сүгэ хоппот буолбутун кэннэ дьэ ылсабын. Оҥоһуктарбын атаҕыттан, тумсуттан оҥорон саҕалыыбын. Ханнык баҕарар үлэбэр араас толкуйу эбэбин. Холобура, чороон атаҕар аты оҥоробун. Онон арыый ураты гына толкуйдуубун.

Чуумпуну ордоробун. Оччоҕо айар куттаах киһи ураты турукка киирэр. Кылаабынайа, аралдьыйбакка эрэ үлэлиэххэ наада.

Өйбүттэн ылан оҥоробун

— 75 сааскар анаммыт үбүлүөйдээх быыстапкаҥ Олоҥхо дэкээдэтин чэрчитинэн үлэлиир. Олоҥхо ыһыахтарын биири да көтүппэккин. Онон олоҥхоҕо олох чугаһыҥ үлэлэргиттэн көстөр.

— Саха олоҥхото — үлэм сүрүн ис хоһооно. Олоҥхо ыһыаҕын биири да көтүппэппин. Оннооҕор биир дьыл Өлүөхүмэҕэ атаҕым тостон баран тиийбитим. Гиипсэлээх олорон быыстапкалаабытым. Бүлүү умнаһыгар аатырбыт улуу олоҥхоһут Федор Тимофеев‑Биэчэрэ олорбута. Мин кини хос сиэнэбин. Эһээм Биэчэрэ оҕонньорго анаан олоҥхоһуту оҥорон турабын. Былыр саха киһитэ хаһан да таһырдьа олоҥхолообот, оттуллубут көмүлүөк оһох иннигэр олорон олоҥхолуура. Былыр эр дьон эрэ олоҥхолууллар эбит. Оннук дьоро кэми “Олоҥхо киэһэтэ” диэн ааттыыллара. Олоҥхо дьоруойдарын хас биирдиилэрин өйбүттэн кыһан оҥоробун. Киһи илиитэ бара үөрэннэҕинэ, оҥоһуккун үс өттүттэн көрөн үлэлиир буолан хаалаҕын.

“Мас ыллыыр…” — дууһа ырыата

— Быыстапкаҥ туһунан санааҕын этиэҥ буолаарай?

— Хас биирдии үбүлүөйдээх сааспар маннык быыстапкалар буолаллара киһи сүргэтин наһаа көтөҕөр. Үөрүүлээҕэ баар, тус бэйэм сүүрэн-көтөн буолбакка, уопсастыбаннас бэйэтин санаатыттан маннык умнуллубат түгэннэри бэлэхтиир. Идэбинэн тутуу инженерэбин. Благовещенскайдааҕы тутуу тиэхиньукумун бүтэрбитим. Онтон СГУ-ну туйгунунан бүтэрбитим. Кэлин Нам педучилищетын кэтэхтэн бүтэрбитим. Элбэх оҕом оройуоннааҕы да, өрөспүүбүлүкэтээҕи да быыстапкаларга кыттыбыта. Олохпун ыччаты иитиигэ анаатым. Бу үөрүүлээх күҥҥэ өр сыллаах үлэм «Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна» бэлиэнэн бэлиэтэннэ.

…Кырдьык, киһи айа-тута сылдьар кэмигэр үлэтин сыаналыылларыттан ордук күндү суох. Онон бу дьоро күнү тэрийээччилэр — “Симэх” норуот уус-уран оҥоһуктарын национальнай киинин үлэһиттэрэ ытыктанар мас ууһугар Василий Спиридоновка-Барҕа Баһылайга умнуллубат бэлэҕи ууннулар.