Майя Данилова: “Уларыйыылартан толлумуохха”

«Якутия» хаһыат суруналыыһа Анастасия Москвитина СӨ экэниэмикэтин миниистирэ Майя Данилованы кытары өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин кэлиҥҥи биэс сыллааҕы туругун итиэннэ быйылгы үлэ былааннарын туһунан кэпсэттэ. Ол кэпсэтииттэн сүрүннэрин ылан бэчээттиибит.

Кириисиһи утары былаан

– Майя Андреевна, СӨ Экэниэмикэтин министиэ­ристибэтин судургута суох кэмҥэ салайан олороҕун. Ол эбэтэр сыстыган­наах дьаҥ, сааҥсы­йалар, ба­­йыаннай дьа­­йыылар кэмнэригэр. Билиҥҥитэ дойду, өрөспүүбүлүкэ экэниэ­микэтэ төһө бигэ туруктааҕый?

– Кэлиҥҥи биэс сылга аан дойду үрдүнэн баараҕай суолталаах уларыйыылар тахса тураллар. Бу уларыйыылар хас биирдии дойдуну хаарыйдылар.

Өрөспүүбүлүкэ туһунан этэр буоллахха, 2020 уонна 2022 сылларга саҥа усулуобуйаҕа үөрэниигэ бары күүһү уурулунна, ол иһигэр дьарыктаах буолууну бигэ туруктааһыҥҥа, нэһилиэнньэ дохуоттаах буолуутун өйөөһүҥҥэ. Аан дойдуга үөскээбит кириисис содулугар оҕустарбат туһуттан, Ил Дархан Айсен Николаев салайыытынан тэттик кэм иһигэр тэриллибит ыстаап суһаллык кириисиһи утары бы­­лааны оҥорон, ону олоххо киллэ­риигэ үлэлээтэ. Ол түмүгэр, биэс сыл иһигэр баалабай эрэгийиэннээҕи бородуукта 22,9% улааппыта.  Өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысыланнай оҥорон та­­һаарыы 1,4 төгүл улааппытын бэлиэтиир тоҕоостоох.

Тыа хаһаайыстыбатын баалабай бородууктата 2017 сыллааҕар төһө да 0,9% эрэ үрдээтэр, эти оҥорон таһаарыы 5%, сымыыты 24,5%, туораахтаах култуураны хомуйуу 71,4% улааппыта. Ити ааспыт сылга.

Дьоҕус уонна орто биисинэскэ үлэлиир дьон ахсаана 2017 сылга  92,8 тыһыынча эбит буоллаҕына, 2022 сылга 122,2 тыһыынчаҕа тиийбитэ. Биирдиилээн табаары атыы­лааһыҥҥа Арассыыйаҕа биһиги өрөспүүбүлүкэбит сэттис миэстэҕэ сылдьар.

Уһук Илиҥҥэ уонна Арассыыйаҕа демография көрдөрүүлэринэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ инники күөҥҥэ сылдьар. Ол эбэтэр Уһук Илиҥҥи бастакы итиэннэ дойду үрдүнэн сэттис миэс­тэҕэ.  Бу олус үчүгэй көрдөрүү.

Үлэтэ суох ахсаана кэлиҥҥи биэс сылга 7,1%-тан 6,5%-ҥа диэри намтаабыт. Үлэһит ахсаа­на сэттэ тыһыынчанан улаатан, билиҥҥитэ  470,3 тыһыынчаҕа тиийдэ. Манна өссө биири этэр наадалаах. Ол курдук сааҥсыйаларынан си­­бээстээн, тэрилтэлэртэн үлэһиттэри ууратыы биир да түгэнэ бэлиэтэммэтэ.

Сааҥсыйа усулуобуйатыгар бигэ туруктаахтык сайдыыны хааччыйыы былааныгар кириисиһи утары 92 эрэги­йиэннээҕи миэрэлэр ылыныллыбыттара. Үбүлээһин кээмэйэ  16,5 млрд солк. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит кириисиһи утары былаана дойду үрдүнэн бастыҥынан сыаналаммыта.

Биисинэс, инвестиционнай килиимэт

– Билиҥҥитэ өрөспүү­бүлүкэҕэ инвестиционнай килиимэти хайдах сыаналыыгын? Кылгас кэм иһигэр Саха сирэ дьоһун хардыыны оҥорон, Национальнай рейтиҥҥэ бастыҥнар истэригэр киирбитэ.

–  2022 сылга Саха сирэ Национальнай рейтиҥҥэ 13-с миэстэҕэ тахсыбыта. Тэҥнэбилгэ 2018 сылы ыллахха, оччолорго биһиги баара-­суоҕа 52 миэстэҕэ сылдьарбыт.

Биисинэһи көҕүлээ­һиҥҥэ улахан болҕомто административнай мэһэйдэри аҕыйатыыга ууруллар. Урбаанньыттар сыаналааһыннарынан көрдөххө, 2018 сылтан өрөспүүбүлүкэҕэ тутууну ыытыыга көҥүлү ылыы процедурата 12-тэн 9-ка диэри аччаабыт. Аны бас билии быраабын регистрациялааһын бириэмэтэ 14 хонуктан 9-ка диэри, уот ситимнэригэр холбонуу 70-тан 39-ка диэри намтаабыт.

Урут суол ситимнэрин хаачыстыбата көрдөрүүтэ мөлтөх буолара. Оттон былырыыҥҥыттан  «Куттала суох хаачыстыбалаах массыына суол­лара» национальнай бырайыак көмөтүнэн, урбаан­ньыттар суол ситимнэрин хаачыстыбатын сыана­лааһыннарын рейтинэ оҥоһуллар буолуоҕуттан, саамай мөлтөх бэһис бөлөхтөн, билигин арыый үөһээ таҕыстыбыт.

Сүбэ-ама биэрэр, үөрэтэр өҥөлөр тустарынан этэр буол­лахха, 2022 сылга “Мин биисинэһим” киин эбии “түннүктэрэ” биэс улууска, ол иһигэр Анаабырга, Үөһээ Бүлүүгэ, Эдьигээҥҥэ, Уус Алдаҥҥа, Орто Халымаҕа аһыллыбыттара. Онон билигин  өрөспүүбүлүкэҕэ туһааннаах киин ахсаана  24 тиийдэ.

2022 сылга сүрүн хапытаалга инвестициялааһын кээмэйэ 616,2 млрд солкуобайга диэри улаатта. Инньэ гынан, биэс сыл иһигэр Саха сирин экэ­ниэмикэтигэр  2,1 трлн солкуобай угулунна.

Социальнай эбийиэктэри тутуу

– Арассыыйаҕа Саха сирэ социальнай эбийиэк­тэри тутууга куруук инники күөҥҥэ сылдьар. Чугастааҕы кэмҥэ ханнык тутуулар былааннаналларый?

– 2018-2022 сылларга социальнай эбийиэктэри уонна олорор дьиэлэри тутууга 164,5 млрд солк., ол иһигэр  федеральнай бүддьүөттэн 90,9 млрд солк., өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 66,6 млрд солк., чааһынай инвестиция суотуттан 7 млрд солк. көрүллүбүтэ. Уопсайа, 274 социальнай ха­­йысхалаах эбийиэк тутуллубута.

Быйыл социальнай суолталаах 71 эбийиэги, ол иһигэр уопсайа 3708 миэстэлээх 18 оскуоланы, 310 миэстэлээх 5 оҕо уһуйаанын, 9 физическэй култуура уонна ус­­пуорт,  24 доруобуйа харыс­табылын, 14 култуура уонна эбии үөрэхтээһин биир дьиэ­тин тутуу былааннанар. Ол курдук Дьокуускай куоракка Онкокилиниичэскэй киин, Чурапчыга, Уус Маайаҕа, Хонууга, Тааттаҕа поликлиникалар үлэҕэ киириэхтээхтэр.

Тыа хаһаайыстыбата

— Ил Дархан Айсен Николаев тыа хаһаа­йыстыбатын өйөөһүҥҥэ сорук туруорбута, чуолаан олохтоох оҥорон таһаарыы кээмэйин улаатыннарыыга. Бу хайысханан туох үлэ ыытыллар?

– Биһиги олохтоох оҥорон таһаарааччылары өйүүбүт. Бастатан туран, ырыынакка күрэстэһэр кыахтаах бородууксуйаны, ол иһигэр аһы-үөлү, тутуу матырыйаалын оҥорон таһаарааччыларга, туризмы сайыннарааччыларга улахан болҕомтобутун уурабыт.

Хаҥалас улууһун “Эркээни” бырайыагын холобуругар олоҕуран, олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарар сирдэр-уоттар бырайыактара оҥоһуллубута.  «О государственной поддержке территорий развития местного производства» диэн сокуон барыла оҥоһуллан, Ил Түмэн көрүүтүгэр киллэриллиэхтээх.

Олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарар сир-­уот резиденнэригэр судургутуллубут систиэмэнэн нолуок ыс­­таапката олохтонуохтаах. Сир, баай-дуол нолуогар. Саҥа үлэ миэстэтин таһаарааччыларга страховой усунуос сорох чааһын боруостааһын былааннанар. Итиэннэ административнай мэһэйдэри намтатыыга үлэлиэхпит.

Маны таһынан, үгэс быһыытынан, судаарыстыбаннай бырагыраамалар чэрчилэринэн көмө оҥоһуллуоҕа. Тыа хаһаа­­йыстыбатын өйөөһүҥҥэ муниципальнай тэриллиилэргэ 2022 сылга 6,3 млрд солк. аттарыллыбыта. Итинтэн 3,1 млрд солк. – үүтү оҥорон таһаарыыга, 1,3 млрд солк. – кэтэх хаһаайыстыбаларга сүөһүнү иитиигэ.

Саҥа кыахтар, саҥа саҕахтар

– Өрөспүүбүлүкэ со­­циальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын сүрүн хайысхалара ханныгый?

– Билиҥҥитэ быһыы-майгы бигэтэ суоҕун үрдүнэн, саҥа кыахтары, саҥа саҕахтары аһар.

Бастакытынан, биһиги бэ­­йэбитин олохтоох бородууксуйанан хааччыйыыга салгыы үлэлиибит. Олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарар сирдэри-уоттары ары­йыы бу саҥа мэхэньиисимнэр өссө биир көрүҥнэринэн буолаллар. Хаҥалас уонна Нам улуус­тарыгар сүүстүү үлэ миэс­тэтинэн хааччыйар итинник сирдэр-уоттар тэриллиэхтэрэ.  Дьокуускай куоракка уонна Горнай улууһугар эмиэ быра­йыактар оҥоһулла сылдьаллар.

Иккиһинэн, федеральнай сайдыы институттарын кытары туризм инфраструктураларын, ол иһигэр Дьокуускай аэропордун аан дойдутааҕы терминалын саҥардыыттан саҕалаан дьоҕус гостиницалары тутууга тиийэ үбүлээһини туруор­суохпут.

Креативнай уонна инновационнай экэниэмикэни салгыы сайыннарыахпыт.

Үсүһүнэн, билигин Арас­сыыйа бырамыысыланнаһыгар металларга, ол иһигэр титаҥҥа, литийгэ, марганецка, бериллийгэ, танталга, вольфрамҥа  наадыйыылара улаатан иһэринэн, бу хайысхаҕа болҕомтобутун хатыахпытын наада. Бу сиртэн хостонор туһалаах баайдар биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр бааллар.

– Майя Андреевна, билиҥҥи быһыыны-майгыны ааҕааччыларбытыгар сырдаппыккар махтанабыт.