Манчаары Баһылай – норуот дьоруойа

Үйэлэр ааһаллар, ол эрээри, хайа да норуот  ханнык да кэмнэргэ  бэйэтэ уһулуччу өрө тутан ааттыыр нассынаалынай дьоруойдаах буолар. Ол курдук, башкирдарга Салават Юлаев, татаардарга Турай Боотур буойуттар бэйэлэрин норуоттара хараҥа батталтан сырдык олоххо тиксэллэрин туһугар  туруулаһан охсуспут  улуу Ньургун  дьоннор буолаллар.

Кинилэр үйэлэр тухары умнуллубаттар. Оттон биһиэхэ, сахаларга эмиэ, нассынаалынай дьоруойбут суох буолбатах, баар. Оннук дьоруойбутунан Манчаары Баһылай буоларын биһиги, аҕа саастаах дьон, билэрбит чуолкай. Оттон аныгы көлүөнэ дьон Манчаарыны төһө билэллэрин, кини хайдах уһуннук туруулаһан батталы утары охсуспутун, сырдык, көҥүл олоххо тардыспытын төһө сыаналаан өйдүүллэрин билбит суох.

Сэрэйдэххэ, кини сырдык мөссүөнүн аныгы көлүөнэҕэ иҥэрии мөлтөөтө диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо. Араас бириэмэлэр ааһаллар. Ол иһигэр, аныгылыы эттэххэ, араас бэлитиичэскэй, социальнай хамсааһыннар үөскүүллэр. Ол да буоллар, ханнык да кэмнэргэ киһи аймах сырдыкка, кэрэҕэ тардыһар ыра санаалаах буолар. Дьэ, ол ыра санааны кынаттыырга холобур буолар чаҕылхай, чулуу эр санаалаах Ньургун дьоннор хайа да норуокка үөскээн, ытыллан тахсаллар.

Баһааҕырда, күлүк түһэрэ сатааччылар бааллар…

Ол курдук, Сахабыт сиригэр аас-туор олохтон миккиллэн тахсыбыт икки бүк батталлаах ыраахтааҕы былааһын утары охсуспут Манчаары Баһылай сахалар нассынаалынай дьоруойбут буолбутун хайдах да сотон кээһэр сатаммат. Ону кэлиҥҥи кэмҥэ сорох үөрэхтээх аатырар дьон Манчаарыга баһааҕырдыылаах күлүгү түһэрэ сатыыллара көстүтэлиир буолан эрэр. Бу дьоннор сымыйанан хоруотаан суруйбуттарын, Манчаары баайдары халааччы, ороспуой дэттэрэ сатаабыттарын, хата, улахан судаарыстыбаннай диэйэтэл, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Мэҥэттэн төрүттээх Георгий Артемьев уонна РФ бочуоттаах борокуруора, Саха АССР үтүөлээх юриһа, суруйааччы Н. Ф. Борисов‑Ньукулай Уус буоланнар, итэҕэтиилээхтик саралаан, Манчаары ыраас дууһатын, кэрэ мөссүөнүн, албан аатын өссө ырааһырдан төннөрбүттэригэр хойутуу да буоллар, чугас аймах-билэ дьонноругар барҕа махталбытын тириэрдиэҕи баҕарыллар.

Мин буккууру уонна мөккүөрү күөдьүппүт тылларга тохтоон ааһыым. Сорохтор Манчаарыны “баайдары аҥаардастыы абааһы көрөр” курдук өйдөбүлү олохтуу сатаабыттара аныгы “байбыт-кыаҕырбыт” дьону сытыытык хаарыйыан сөп. Биллэн турар, аҥаардас баайдары эрэ утары буолбакка, бүтүн систиэмэни, батталы утары охсуспут киһи буоларын өйдүөх тустаахпыт. Ол кэмҥэ баайдар да араастаах буолаллара биллэр. Сорох баай сиэрдээх буолуон сөп. Оттон кини абаҕата Чоочо Баай ордук батталлаах киһи буолара Манчаары Баһылай олоҕуттан чуолкайдык көстөр.

Сүөһү иитиитэ сахалары хабалаҕа ылбыта

Сахалар батталлаах олохторо туохтан үөскээбитин кыратык быһаарары наадалааҕынан ааҕабын. Мин тыа хаһаайыстыбатыгар идэлээх киһи буоларым быһыытынан, сахалар былыргы олохторун-дьаһахтарын, социальнай тутулларын, хаһаайыстыбаларын туһунан үөрэтэн билэрим эбээһинэһим даҕаны буоллаҕа. Сэбиэскэй кэмнэргэ оннук ирдэбил диэн суох да буоллар. Ол кэмнэргэ үөрэх тэрилтэлэригэр Саха сирин устуоруйата диэн биридимиэт суох этэ.

18‑с үйэҕэ диэри сахалар көс олохтоох (кочевой) дьон буоларбытын аныгы көлүөнэ дьон билбэт буолуохтарын сөп. Бу дьиҥэр, олох соторутааҕы 200 сыл анараа өттүгэр эрэ, олорбут олохпут тутула этэ. Оччотооҕу сахалар көс олохтоох буоланнар, хотон диэни билбэттэрэ. Сүрүн хаһаайыстыбалара, дьарыктара сылгыны үөрдээн иитии буолара. Оттон муостаах сүөһү (ынах, коза) ол кэмҥэ олох аҕыйах ахсааннааҕа, тирэх хаһаайыстыба буолбатах этэ. Онон бу дьиэ сүөһүлэрэ (сылгы, ынах, коза) бары таһырдьа мэччирэҥҥэ, аһаҕас халлаан анныгар кыстыыллара. Ол кэмҥэ сахалар көс олохторун тохтотон, өлгөм үүнүүлээх, киэҥ мэччирэҥнээх сирдэринэн тарҕанан аҕа уустарынан тэринэн олорон барбыттара.

19‑с үйэ саҕаланыыта сахалар сүрүннүүр хаһаайыстыбаларын — сылгыны, аты Камчаткаҕа уонна Охотскай кытылларыгар таһаҕас таһыытыгар хомуйуу саҕаланар. Ол түмүгэр сылгы ахсаана муҥутуурдук аҕыйаан, сахалар муостаах сүөһү көрүүтүгэр көһөргө күһэллибиттэрэ. Ынах сүөһүнү көрүү хаһаайыстыбата сахалар олохторун тосту уларыппыта. Сүөһүнү хаайан тутарга-иитэргэ дьиэ-хотон диэн өйдөбүл үөскүүр. Сахалар сылгы култууратыттан муостаах сүөһү култууратыгар көһүүлэрэ олохторугар улахан охсуулаах буолбута. Ол курдук академик И. Г. Гмелин суруйан турар: “… падение коневодства объясняется обеднением якутского населения, связанным с переходом к культуре рогатого скота”.

Тыйыс усулуобуйалаах Саха сиригэр сүөһүнү элбэтэн хотоҥҥо көрүү-харайыы, аһылыктара тиийбэтинэн, улахан ыарахаттары үөскэппитэ. Ынах сүөһү көрүүтүгэр кулуттааһын (рабство) үлэтэ саҕаламмыта. Биллэр учуонай, биир дойдулаахпыт, бэрэпиэссэр М. Ф. Габышев “Якутское коневодство” диэн кинигэтигэр суруйан турар: “… одна из самых беззастенчивых форм эксплуатации — бедняки и все зависимые от тойона превращались в буквальном смысле слова в скотников и доильщиков его коров…”

Маннык хабалаҕа киирбит дьоннортон биирдэстэринэн ол кэмҥэ Манчаары Баһылайдаах дьиэ кэргэн буолбуттара чуолкай. Онон былыр сахаларга хотон үлэтигэр кулуттааһын (рабство) баар буолан, кулуттуйуу өй-санаа дириҥник иҥмитин түмүгэр, оччотооҕу дьоннор бэйэлэрин бырааптарын сатаан туһаммат буоланнар, суорума суолланаллара. Манчаары Баһылай холобурунан ол кэмҥэ атын улуустарга “атын Манчаарылар” элбээннэр, кулуттааһыны утары хамсааһыннар саҕаланаллар.

Хотон батталлаах үлэтиттэн сылтаан Манчаары Баһылай оттуур ходуһатын Чоочоҕо былдьатан иирсээн төрүөтэ саҕаланар. Чоочо Баай суукка сымыйа үҥсүүнү түһэрэн, эдэр, 20‑чэлээх быраата киһини кымньыынан таһыйтарар, сибииккэҕэ хаайтарар. Сымыйа балыырга түбэһэн, үҥсүһэн көрбүтүн, оччотооҕу суут баайдар туһаларыгар буолан испит. Онон Манчаары Баһылай кырдьыгын булбакка, хара балыырга былдьанан, сааһын тухары кырдьык туһугар охсуспут киһи буолар. Күн сиригэр 65 сыл олорбутуттан, балыырдаах баай былааһын утары охсуһан, 37 сыл сыылкаҕа-хаайыыга, ол иһигэр Дьокуускай куорат түрмэтигэр 12 сыл хаайыы истиэнэтигэр хам сааллыбыт тимир сыабынан кэлгиллэн күн сырдыгын көрбөккө олорбута.

Киһи киэнэ кылааннааҕа, кэрэмэһэ буоларын ыһыктыбатаҕа

1859 сыллаахха 54 сааһыгар Манчаары Баһылай Ньурбаҕа ыытыллан, онно олохсуйан, көмүс уҥуоҕа онно хараллыбыта. Кини төһө да батталлаах олоҕу олордор, ыарахан олох дьэбэрэтиттэн киһи киэнэ кылааннааҕа, кэрэмэһэ буоларын ыһыктыбакка, дьоҥҥо истиҥ, аламаҕай сыһыанынан сүбэһит-амаһыт, бас-көс киһи буолан олорбутун туһунан Ньурба олохтоох дьоно истиҥ-иһирэх тылларынан, үтүө санаанан ахталларын истэ-билэ сылдьабыт. Манчаары Баһылай олоҕун устатын тухары үтүө киһи киэбин ыһыктыбатах, дириҥ өйдөөх, гуманнай философиялаах буолан, хаан тохтуулаах дьайыыны оҥорботох, тулуурдаах санаалаах киһи буолар. Кини киһи аймаҕы көмүскүүр күүстээх санаата, модун кыаҕа олоҥхо бухатыырын санатыан санатар.

Хомолтолооҕо баар, Манчаары Баһылай саха норуотугар нассынаалынай дьоруой буоларын туһунан тоҕо эрэ ылламмат да, кэпсэммэт да курдук буолла диэхпин баҕарабын. Билиҥҥи кэмҥэ саха норуота былыргыттан киэн туттар, сирдьит кэриэтэ киһилээх буолара ордук наадалаах (актуальнай) буолуута күүһүрэр. Дьон өйүгэр-санаатыгар көҥүл олох туһугар туруулаһар, кынаттыыр санааны үөскэтэр аналлааҕын кэлэр көлүөнэлэргэ иҥэрии биһиги ытык иэспит буолуохтаах!

Валерий Слепцов‑Тунах,

үлэ бэтэрээнэ