Мария Иванова: “Оһуохайга уһуйуллуу оҕо саастан саҕаланар”

2024 сылтан Саха сиригэр ыам ыйын 25 күнүгэр Оһуохай күнэ бэлиэтэнэр. Оһуохай курдук төрүт үгэспитигэр оҕо эрдэхтэн уһуйуллан, оһуохайдьыт ыччат элбээн иһэрэ олус үөрдэр.

Бу күнү көрсө биһиги “Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх этээччитэ” ааты дьоһуннаахтык сүгэ сылдьар, Саха сирин импровизатор-хомусчута, Каратаева Л. А. салайааччылаах «Дьээ-буо» этно-фолк бөлөх ырыаһыта Мария Иванованы кытары оһуохай этээччилэри оҕо эрдэхтэн хайдах иитиэххэ сөбүн кэпсэттибит.

— Мария Марковна, сахалыы сиэринэн ыйыттахха, Эн хантан хааннааххын, кимтэн кииннээххин?

— Ийэм Парасковья Николаевна Иванова Горнай Маҥанытыттан, аҕам Марк Маркович Иванов Бүлүү Илбэҥэтиттэн төрүттээхтэр. Бэйэм Дьокуускай куорат 2‑с нүөмэрдээх орто оскуолатыгар үлэлиибин. А. Д. Макарова аатынан култуура уонна ускуустуба кэллиэһигэр үөрэммитим. Өбүгэлэрбит төрүт үгэстэригэр, ырыаларыгар-тойуктарыгар ол саҕаттан уһуйуллан идэтийбитим.

— Оһуохайга аан бастаан хайдах кэлбиккиний?

— Сыл аайы ыам ыйын 9 күнүгэр Кыайыы оһуохайыгар киирэн кыттыһааччыбын. Арай, 2022 сыллаахха быһыылааҕа, Кыайыы оһуохайыгар сылын аайы тиийэрим курдук тиийэн кыттыстым, кими да билбэппин. Дьэ, онно тохтобула суох, биир да оһуохайдьыты көтүппэккэ, ис дууһабыттан баҕаран туран, астына-дуоһуйа кынаттастым. Ол онно, оһуохайга таптал үөскээбитэ, ис-испиттэн барыта сылыйан, туох эрэ ураты иэйии иилии кууспута. Аттыбар сылдьар дьон: «Тоойуом, эн оһуохай таһаараҕын дуо?» — диэн кынаттаһарбын сэҥээрбиттэрэ. Онтон саҕалаан, оһуохай таһаарбыт киһи диэн баҕа санаа үөскээбитэ. Ол сыл кыһыныгар Айталина Мойтохонова ыытар аҕыйах күннээх дьарыгар үөрэммитим. Кини сүбэлэрин, үөрэҕин ылынан, баҕа санаам күүһүрэн барбыта.

— Удьуордаргар оһуохай этээччилэр бааллар дуо?

— Ийэм өттүнэн таайым Мэхээлэ Ыстапаанап алгысчыт, оһуохайдьыт. Аҕам өттүнэн эһээм Табаһыт Мааркап оһуокайдьыт, ийэ олоҥхоһут, эбээбит Дьэбдьиэй оһуохайдьыт.

— Хаан тардыыта баар эбит. Дьэ, аан бастаан улахан түһүлгэҕэ этэргэр туох иэйии киирбитэй?

— Дьэ, долгуйан. 2023 сыллаахха Чурапчы үбүлүөйдээх ыһыаҕар тиийэн оһуохай күрэҕэр кыттан, финалга киирбитим. Ол кэнниттэн Туймаада ыһыаҕар “Ытык оһуохай” күрэҕэр холонон көрбүтүм. Эһиилигэр олунньуга Лариса Николаевна Иванова-Ырыа Дьаархан 60 сааһын көрсө түөлбэнэн өрөспүүбүлүкэтээҕи оһуохай күрэҕэр “Сайа тыллаах этээччи” анал аакка тиксэн, баҕа санаам кыната бөҕөргөөбүтэ.

2024 сыллаахха Туймаада ытык ыһыаҕар оһуохай күрэҕэр, улахан түһүлгэҕэ финалга киирэн соһуйбутум, долгуйбутум. Финалга тахсыбыттар сарсыныгар сэрэбиэй бырахсыынан талан ылбыт тиэмэбитинэн тутатына хоһуйуохтаахпыт этэ. Долгуйан түүн үчүгэйдик утуйбатым даҕаны. Финалы этэҥҥэ ааһан, 3‑с миэстэ буолан үөрүүм үрдээбитэ, Айыыларбар, өбүгэлэрбэр махталым муҥура суох. Бу тэрээһиҥҥэ «СӨ үтүөлээх этээччитэ» ааты ылбытым.

Тапталы иҥэриэххэ

— Оҕолору, ыччаты кытары алтыһан үлэлии сылдьар киһи быһыытынан көрдөххүнэ, саха оҕолорун оһуохайбытыгар хайдах уһуйуохха сөбүй?

— Таптал баар буолуон наада. Ол эбэтэр, уопсайынан, ханнык баҕарар дьарыкка, ол иһигэр фольклорга, тапталынан сыһыаннаһыахха наада дии саныыбын. Оҕо дьарыгын бэйэтэ таптыыр, саха омугун ырыатын-тойугун сэҥээрэр уонна сахалыы саҥарарын астынар буоллаҕына, тутатына ылынар диэн түмүккэ кэллим. Мин бэйэм алын кылаастартан үгүс оҕону үөрэтэбин. Биһиги оскуолабытыгар фольклор уруок быһыытынан барар. Ол иһин, уруокка бүтүн кылааһы уһуйабын. Онно чуолаан оһуохайы сөбүлүүр оҕолор бэйэлэрэ тардыһан кэлэллэр. Уопсайынан, оҕону сахалыы дьарыктарга үөрэн диэн кыһайар сыыһа. Бэйэтэ баҕаран дьарыктанар оҕо ыарахаттары көрсүбэт, үчүгэйдик үөрэнэр.

Онуоха оҕоҕо тапталы үөскэтэр туһугар уһуйааччылар бу ырыа-тойук кэрэтин итэҕэтиилээхтик көрдөрүөхтээхпит. Бастатан туран, уһуйааччы идэтин уонна үөрэтэр үстүрүмүөннэрбитин бэйэбит таптыахтаахпыт. Холобур, хомуһу хайдах курдук иэйэн туран тыаһатарбытын көрдөхтөрүнэ, оҕолорго эмиэ таптал үөскүүр. Оһуохайга оһуохай муусукатын, дорҕоонун ис-искиттэн баҕаран туран иһитиннэрдэххинэ, оҕо уһуйуллар, оһуохайга сыстар, сахатын тылын таптыыр буолар эбит.

— Туох барыта оҕо саастан саҕаланарын туһунан бэргэн этии баар. Кэнники сылларга оһуохай этээччилэр ортолоругар ыччат дьон элбэҕэ киһи хараҕар быраҕыллар, киһини эрэ үөрдэр.

— Чахчы, эдэрдэргэ оһуохайдьыттар да, оһуохайга кыттыһааччылар да элбээтилэр, сайыннылар. Онуоха сөптөөх үлэ барар дии саныыбын. «Оһуохай» уопсастыба, оһуохай түмсүүтэ эдэр оһуохайдьыттарга үтүөлээх ааты иҥэрэннэр, инникигэ көҕүлүүллэр, оһуохайдьыты кынаттыыллар. Итинник аат-суол баара олус үчүгэй. Холобур, бэйэбинэн эттэхпинэ, СӨ үтүөлээх этээччитин аатын дьоһуннаахтык сүгүөхтээхпин диэн эппиэтинэс үөскүүр. Атын да оһуохайдьыттарга, уһуйааччыларга эмиэ оннук санаа кэлэрэ буолуо дии саныыбын. Биһиги бэйэ-бэйэбититтэн үөрэнэбит, онтон оҕолорбутун, ыччаттарбытын уһуйабыт. Ол аата, оһуохай сайда-үүнэ турар диэн бигэтик этиэххэ сөп.

Оһуохай саамай үчүгэйэ диэн, манна элбэх киһи кыттар, үөрүүнү үксэтэр. Тоҕо диэтэххэ, биир оһуохайдьыты кылааска 30 оҕо үтүктэр. Ол иһин, оҕо саха тылыгар ылларар, сахатын тылыгар таптал үөскүүр. Аны оһуохайы этэ сылдьар оҕоҕо эмиэ үчүгэй эрэ санаа киирэр. Ардыгар оһуохайдыыр оҕону таларбар кылаас иһигэр оҕолору кытары соччо тапсыбат эбэтэр оҕолор болҕомтолорун уурбат оҕолорун талабын: бу оҕо санаата күүһүрдүн диэн. Оччоҕо атыттар киниэхэ сыһыаннара, санаалара эмиэ уларыйар.

Мин санаабар, оһуохай наһаа элбэх өрүттээх. Бастатан туран, оһуохайы саха тылын сайыннарыыга улахан оруоллаах дии саныыбын. Хомуһу эмиэ ситимниир үстүрүмүөн курдук көрөбүн. Тоҕо диэтэххэ, сахалыы саҥарбат да киһи хомустаан, өбүгэлэрин кытары ситимнэһэр диэн толкуйдуубун. Ону таһынан, оһуохай оҕо бэйэтэ кыаҕырарыгар күүс биэрэр, элбэх киһиэхэ оһуохайдыыр кэмҥэ элбэх эньиэргийэ мунньуллар. Оҕолор эмиэ чап чаҥкынас куоластарынан оһуохайдаан бардахтарына, эмиэ туспа эньиэргийэ үөскээн кэлэр. Аны этэ сылдьар оҕону биир саастыылаахтара убаастыы көрөллөр. Ол иһин, хайысхата, көмөтө наһаа улахан.

Өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар барыларыгар эдэр, орто да, аҕа да саастаах уһуйааччылар элбэхтэр. Онон, оһуохай сайда-үүнэ турар.

— Бэйэҥ астына, дуоһуйа истэр оһуохайдьыттарыҥ кимнээҕий?

— Оһуохайдьыттары барыларын сөбүлүүбүн. Астына истэр оһуокайдьыттарым — Р?????? ????????, ???????? ???????, ???????? ???????????, ???? ?????????, ???????? ??????????, ??????? озалия Тихонова, Валентин Хорунов, Сахаайта Мойтохонова, Петр Григорьев, Марианна Хобусарова, Виталий Никифоров уо. д.а. Оһуохай түмсүүтүн салайааччы Александр Данилов‑Дьулуур Хаан, Марта Николаева оһуохайдьыттары кытары ыкса үлэлэһэллэр. Кинилэр мындыр толкуйдарынан оһуохайга ыччаты тардан үлэлэһэллэрэ эдэр дьону кынаттыыр.

— Мария, Оһуохай күнүнэн бэйэҥ баҕа санааҕын тириэрдиэҥ дуо?

— Күндү төрөппүттэр, эбээлэр-эһээлэр, кэлэр кэскилбитин — оҕолоргутун, сиэннэргитин кытары сахалыы тылынан кэпсэтиҥ диэн баҕа санаабын этэбин. Хомойуох иһин, сорох оҕолор саха тылыгар сыстыбакка улаатан эрэллэр, сахалыы тылы билэллэрэ аҕыйаатар аҕыйаан иһэр. Кинилэр сахалыы тылы билбэт буоллахтарына, кэнэҕэски ыччаттара хайдах ийэ тылбытын билиэхтэрэй? Билиҥҥи үйэҕэ төрүт тыллаах эрэ буоллахпытына, омукпут баар, биһиги норуот быһыытынан баарбыт. Ол иһин, тылбытын хайдах эмэ гынан сүтэрбэккэ, ыччаттарбытыгар тириэрдибит киһи диэн баҕа санаа үөскүүр. Туох барыта дьиэ кэргэнтэн саҕаланарын умнуо суохтаахпыт. Дьиэ кэргэн иһигэр сахалыы саҥарар буоллаххына, оҕо ханна да сырыттар, сахалыы кэпсэтэр. Онон оҕолоргутун кытары ыксаабакка, налыччы, уоскуйан олорон уу сахалыы кэпсэтиҥ. Оҕолор “генетическэй памяттарын” куттарыгар-сүрдэригэр илдьэ сылдьаллар. Онон, саха тылын түргэнник өйдүүллэр, ылыналлар.