Мария Семенова: “Кынат үүннэрбит үөрэнээччилэрдээх буоламмын”

Cунтаар улууһун Элгээйи сэлиэнньэтин оҕолорун, ыччатын кэрэ эйгэтигэр уһуйан, “Домисольки” уо.д.а. ансаамбыллары тэрийэн өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллибит Мария Семенова үлэтэ-хамнаһа мэлдьи тахсыылаах. Кини билигин Дьокуускай куоракка көһөн кэлэн, эмиэ үлэ үөһүгэр сылдьар. “Ыллаа” уо.д.а. ситиһиилээх бырайыактарын саҥардан, ырыаттан ыраах сылдьыбыт дьону (ол иһигэр, салайааччылары) үөрэтэн сыанаҕа таһаарарын үгүс киһи сэргии, махтана көрөр буолла.

—Мария Сергеевна, мусукаан, уһуйааччы, салайааччы буолбут дьылҕаҕар ийэҕэр олус махтанаргын билэбит. Түгэнинэн туһанан оҕо сааскын, ырыа эйгэтигэр хайдах кэлбиккин ахтан-санаан аастахха?
-Мин соҕотох ийэҕэ иитиллибитим. 2-3 саастаахпар ыалларым остуол үөһээ таһааран ыллаттахтарына, “Манчаары” ырыаны ыллыыр үһүбүн. Ырыаны наһаа таптыыр буоламмын, иккис кылааска үөрэнэ сылдьан, улахан дьону батыһан мусукаалынай оскуолаҕа тиийбиппин. Туораттан кэлбит киһи наһаа ымсыырбыт харахпынан көрөн олорбутум буолуо, мусукаалынай дьоҕурбун бэрэбиэркэлээбиттэр. Ол кэбиниэккэ дэриэбинэбэр хаһан да харахтаабатах нууччам дьонугар ыллаабыппын наһаа өйдүүбүн. Нууччалыы билбэт кыысчааҥҥа: “Дьоҕурдаах кыысчаан эбит, ылабыт” диэн миэхэ тылбаастаан биэрбиттэрин истээт да, ийэбэр ойбутум. Ийэм наһаа соһуйбута, соҕотох ийэ төлөбүрүн ыарырҕаппыта быһыылааҕа. Ол эрэн, кыысчаана фортепианоҕа үөрэнэр баҕа санаатын толоро сатаатаҕа буолаахтыа. Үнүстүрүмүөн хайаан да наада диэбиттэригэр, интэринээккэ асчытынан үлэлээбит Мотя Захароваттан сэттэ мөһөөгү иэс ылбыт. Онон үптээх-харчылаах эрэ дьон атыылаһар кыахтаах фортепианоларын ылан баран, хамнаһыттан кыра-кыра төлөөхтөөбүтэ.
Ийэм Елена Николаевна уот кыһыл помадатынан соттон, фортепианам үрдүгэр уурбут сиэркилэбин көрө-көрө ыллаан ыыра барарым (күлэр). Ол оҕо сааһым сиэркилэтин миигин ырыаҕа сирдээччи быһыытынан сыаналаан, билигин да өйдөбүнньүк гынан илдьэ сылдьабын. Кып-кыра дьиэбитигэр түүнү быһа фортепиано тыаһыгар ыллыыр кыыһыттан ийэм утуйарыгар мэһэйдэппэтин, биирдэ да “тохтоо” диэн буойбатаҕын аһара сөҕөбүн. Биир да кылаас үөрэҕэ суох ийэм барахсан мин дьоҕурбун өйдөөн көрөн, миигин муусука эйгэтигэр сиэтэн киллэрбитигэр наһаа махтанабын.
Наар кимиэхэ эрэ ыллаан иһитиннэриэхпин баҕарарым. Интэринээккэ бииргэ олорор кыргыттарбар хор тэрийэн ыллата сатыырым. Кыайан ыллаабаттарыттан хомойон, ыһыллан хаалар этибит. Ол иһин, дьиэтээҕи аһылыгынан күндүлүөм диэн, дьиэбэр илдьэ кэлэрим. Ийэм асчыт буолан наар пельмен, бэрэски оҥорон хаһааммытын сиирбит. Аһатан баран сылайыахтарыгар диэри ырыа ыллаан иһитиннэрэрим. Аһыыр эрэ туһуттан кэлбит кыргыттарым сүрэҕэлдьии-сүрэҕэлдьии истэллэрэ. Бэйэм айбыт ырыабын атын киһи ырыата диэн кэпсиир этим (кыбыстарым буолуо). Онон, оҕо сааспар айыллыбыт ырыалар оннук сүппүттэрэ, симэлийбиттэрэ. Баҕар, ийэм эппитин толорторор кытаанах майгылааҕыттан дуу, интэринээккэ иитиллэн дуу, куттас, кыбыстанньаҥ майгылаах, бэйэбэр эрэлэ суох этим. Төһө да ырыаны оҕо сааһым аргыһа оҥоһуннарбын, ис дьиҥэр быраас буолуохпун баҕарарым. Ол гынан баран, химия уруогун сөбүлээбэт уонна ыарырҕатар буолан, быраас буолар санаам күдэҥҥэ көппүтэ. Ол эрэн, мэдиссиинэ литературатын, уус-уран кинигэлэри ааҕар курдук, умсугуйан ааҕарбын тохтоппотоҕум. Айбыт аҕам армян киһитэ быраас идэлээх эбит. Ийэм этэринии, ол аата утумунан бэриллэ сатаатаҕа буолуо.

— Пианистка идэлээх кэрэ аҥаар сахаҕа аҕыйах курдук. Идэҕин сайыннаран, өссө элбэх идэни баһылаабыккын?
-Дьиҥинэн, мусукаан буолабын диэн сыал-сорук туруорумматаҕым эрээри, “ийэм мусукааннар хамнастаахтар” диэбитин эрэ аанньа, тылын быһа гыммакка мусукаалынай училищеҕа саамай элбэх куонкурустаах (биир миэстэҕэ уонча) фортепиано отделениетыгар туттарсан киирбитим. Бастыҥ педагогтартан биирдэстэригэр Майя Ивановна Ивановаҕа үөрэммит дьоллоохпун. Уопсайынан, мин олохпор үчүгэй дьону көрсөбүн, бастыҥ педагогтарга түбэһэбин.

Бииргэ үөрэммит кыргыттарым, билигин култуура миниистирин солбуйааччы Марина Силина, мусукаалынай кэллиэскэ үлэлиир Чайында Скрыбыкина, ырыаһыттар Айталина Адамова, Настя Готовцева, Саргы Бугулова, Лена Крылова (Акимова), муусука үрдүкү оскуолатыгар үлэлиир Галина Попова уо.д.а. хара бастакыттан наһаа күүстээхтэр этэ. Ол иһин буолуо, биһигини “көмүс састаабынан” билинэллэрэ. Үөрэхпит ыарахан этэ.  Сарсыарда 5 чаастан туран, киэһээ 11-12 диэри дьарыктанаҕын.  Аны үнүстүрүмүөн тиийбэтин иһин, училищеҕа хоно сытан уочаратынан дьарыктанаҕын. Туох эрэйэй диэн тохтуохпун баҕарбытым эрээри, ийэбиттэн куттанаммын хаалбытым.

Төрөөбүт дойдуга эргиллии

1988 сыллаахха училищены бүтэрэн баран, ийэм ыалдьарын көрсөөрү дойдубар барбытым. Тута үөрэммит оскуолабар фортепиано учууталынан ылбыттара. Бастаан сүүмэрдээн ылбыт кыргыттарбын «Миэхэ кынаты үүннэрбит кыргыттарым» диэн ааттыыбын. Чахчы,  дьылҕам миэхэ чаҕылхай кыргыттары ыыппыта. Кыргыттарым талааннара, баҕалара миэхэ эрэл кыымын сахпыта. Фортепианоҕа үөрэнэ кэлбит кыргыттарбын дьээбэҕэ ыллаан көрөбүт дуо диэн, куоластарга арааран ыллаабыппыт. Ол табыллыбытыттан үөрэммин кулуупка үлэлиир кэргэмминиин “Сулусчаана” диэн вокальнай-инструментальнай ансаамбылы тэрийбиппит. Кини охсорго, гитараҕа үөрэтэлээбитэ. Мин эдэр сааспыттан кыбына сылдьыбыт гитарабар үөрэппитим. Оҕолору ырыаҕа үөрэтиигэ бастакы холонуум итинник этэ. Ол сылдьан кулуупка аҥаар хамнаска аккомпаниаторынан киирбитим. Онтон ыла 35 сылы быһа биирдэ да тохтообокко кулуупка, оскуолаҕа үлэлээтим, элбэх үөрэнээччилэрдээхпин. Кулуупка Сергей Зверев-Кыыл Уола “Оһуор” норуодунай кэлэктииби (кэлэктиип иһигэр 6 араас ансаамбылы) салайдым. Барыларын түмэн хор да тэрийэрбит.
Эмиэ фортепианаҕа үөрэнэ киирбит оҕолортон “Домисольки” ансаамбылы тэрийбитим. “Улахан оҕолор саҥа ыллыы үөрэнэн иһэн, оскуоланы бүтэрэн баран хаалаллар, онон кыра оҕолортон саҕалыыр ордук эбит” диэн кырачаан 5 кыыһы, 5 уолу ылбытым. Ол оҕолорбуттан сорохторо үҥкүүгэ, фольклорга эмиэ үөрэммиттэрэ. Ити сылдьан өрөспүүбүлүкэ таһыгар куонкурустарга кыайыыбыт – миэхэ саамай умнуллубат түгэн, олоҕум чыпчаала этэ. Үлэбин, ситиһиибитин сыаналаан, “СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ” буолбутум.
—“Домисолькилар”, онтон “Күөх уоттар” аан бастаан куоракка кэлэн кэнсиэртээһиннэрэ олус сонун, сэргэх көстүү этэ. “Домисолькиттан” тахсыбыт билигин биллэр-көстөр толорооччулар кимнээҕий?
-Наһаа элбэхтэрэ суох эрээри, киэн туттар оҕолорум Ваня Трофимов-Дуолан кэргэнэ Аниталыын, Юана, “Брекаут” ансаамблыга охсор тэрилгэ  Постников Толя, солистара Коля Семенов уо.д.а. бааллар. Айсена уонна Михаил Кутананы кытары алтыһан үлэлии сылдьыбыппыт. Билигин “Аltan_produce”  продюсер киинигэр дьарыктанар Дария Осипова эмиэ биһиги иитиллээччибит. “Домисольки” ансаамбыл оҕолорун оскуоланы бүтэриэхтэригэр диэри илдьэ сылдьан,  алмаас таас курдук чочуйан таһаарыахха диэн, нууччалыы эттэххэ, эксперимент оҥорбут бөлөҕүм этэ. Эргиччи талааннаах оҕолор тахсыбыттара. Кэнсиэри бэйэлэрэ иилээн-саҕалаан ыыталлар этэ. Юана Рассадина хайыы үйэ уопуттаах буолан, “Ыллаа” бырайыакпар көмөлөһө сылдьар.
Уолаттары анаан-минээн барыларын гитараҕа үөрэппиппит. Төрөппүттэрэ үбүнэн уйунан, 5 уолга 5 гитараны атыылаһан аҕалбыттаахпын. Бастаан ыарырҕатан баран, 8-9 кылаастан ылсан, “Күөх уот” диэн рок-бөлөх буолан тахсыбыттара. Дьиҥэр, бэйэм попсаҕа баҕарбытым да, уолаттарым рогу ордорбуттара. “Саха” НКИХ  «Саҥа ырыа»  интерактивнай конкуоруһугар көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылбыттара. Уопсайынан, оҕолор төһөнөн элбэх итинник куонкурустарга кытталлар да, соччонон сайдаллар. Кыра эрдэхтэриттэн ускуустубаҕа сыстыбыт оҕолортон ситиһиилээх дьоннор тахсалларын дакаастаатым дии саныыбын.
Арай, таһымнаах, талааннаах оҕолорбут, ханна да буоларын курдук, ситэри сыаналаммакка, өйөммөккө хаалаллар дуу диэн хомойо саныырым эмиэ баар буолар.

-Оҕону кытары үлэлииргэ оҕолуу дууһалаах буолуохха наада?
-Мин оҕолору наһаа таптыыбын. Үлэм хаамыытынан, баҕар, кытаанах, аһара ирдэбиллээх курдук көстөрүм буолуо. Барыларын да субу сыллаан ылыахпын баҕарталаан,  иһим кычыкылана олорооччу, ол эрээри 15 оҕобун кытта сыллаһа-уураһа олордохпуна үөрэҕим үөрэх буолбат буоллаҕа. Онон кыратык туттунаҕын.

-Ардыгар оҕолор сыанаҕа улахан киһи ырыатын (таптал да туһунан) ыллыы тураллара олуонатык иһиллээччи. Ол оҕоҕо аналлаах ырыа аҕыйаҕыттан буолуо?
-30-ча сыл анараа өттүгэр кырдьык оҕо репертуара аҕыйах этэ. Хата, мин дьолбор, Элгээйигэ олорор мелодист Калиста Пахомова баянын тута сылдьан, айбыт ырыаларын иһитиннэрэр этэ. Кини айар үлэтин сыаналаан, элбэх ырыатын ылан толорон барбыппыт. Калиста Афанасьевна сүүстэн тахса ырыаны айан хаалларан барда… Кини ырыаларын биир идэлээхтэрбин кытары ырыанньык оҥорбуппут, үһүс альбоммут билиҥҥитэ үп-харчы булбакка, күн сирин көрө илик.

Дьон махталыгар уйдаран үлэлээһин – дьол

-Мария Сергеевна, билигин Дьокуускай куоракка кэлэн, айар үлэҕэр саҥа кэрдиис кэм саҕаланна? Бырайыактаргынан ситиһиилээхтик үлэлии сылдьаҕын.
-Уопсайынан туох эрэ саҥаны тобулан олоххо киллэрэргэ дьулуһар, куруук туох эрэ ыра санаалаах сырыттахпына эрэ сатанар киһибин быһылаах. 35 сыл тухары айбыт-туппут, ситиһиилэммит кэмнэрбит баҕар, “кыараҕас” курдук буолан барбыттара эбитэ дуу? Айар киһи сиэринэн, соһуччуга, үрдүккэ талаһыы куруук баар.
Дьокуускайга кэлэн бастаан устуудьуйа тэрийбитим. Билигин 3 оҕо, 2 улахан дьон ансаамбылын салайабын. Ону сэргэ дойдубар үлэлэппит бырайыактарбын саҕалаатым. «Ыллаа» бырайыакпар хаһан да сыанаҕа тахсан ыллаабатах дьону, иллээх-эйэлээх дьиэ кэргэттэри, салайааччылары ыҥыран кытыннаран барбыппыт. Кинилэр үлэлэриттэн аралдьыйан, атын эйгэҕэ киирэн тахсалларыттан бэйэм астынабын. Бу бырайыакпын саҕалыырбар ырыаһыт, бэйэтэ тэрилтэлээх Онтуон Ивановка сүбэлэтэн, кини өйөөн, сөбүлэһэн, “Ыллаа” бастакы бырайыакпыт табыллыбыта. Онтон кынаттанан, бырайыакпыт хайыы үйэ 4-с сезонун арыйаары үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Хаһан да ыллаабатах дьон сыанаҕа тахсан үөрэллэриттэн-көтөллөрүттэн, махтаналларыттан, миэхэ үчүгэй сыһыаннаахтарыттан дуоһуйабын. Түгэнинэн туһанан, элбэх киһи ыйытыытыгар хоруйдаатахха, бырайыакка кытталлара барыта босхо, бэйэбит уйунабыт.
Дьон тапталыгар, махталыгар уйдаран үлэлии сылдьар, олоҕум биир саамай үчүгэй кэмнэрэ кэллилэр дуу диэн дьылҕабар сэмээр махтанабын. Ону сэргэ Онтуоннуун толкуйдаабыт “Розовый вечер” диэн ностальжи-киэһэлэрин ыытыахпытын баҕарабыт.
Саҥа дьыл иннинэ Дьокуускай куорат 1 нүөмэрдээх оҕо ускуустубатын оскуолатыгар ыҥырбыттарыгар бэйэм бириэмэбинэн көҥүл графигынан үлэлиирбин ордорор буолан, бастаан аккаастанан баран, инникибин санаан эстрада-джаз отделениетыгар преподавателинэн үлэлии сылдьабын. Эмиэ дууһам сытар, ылынар үлэтигэр киирбиппэр, миигин үлэҕэ ылыҥ диэн сирдээбит киһиэхэ махтанабын (кимин билбэппин).
-Инники былааннаргыттан кылгастык сэгэтэн ыллахха?
-Дьон инникитин ыһа-тоҕо кэпсиирин аньыырҕыыр курдук. Мин, төттөрүтүн, элбэхтик кэпсээтэххэ туолар дии саныыбын. Өрөспүүбүлүкэ таһыгар араас таһымнаах биир эмиэ куонкуруска кыттыахпытын баҕарабын. Ити барыта оҕо сайдарын туһугар. Доруобуйа эрэ баар буоллар, ансаамбылларбын үлэлэтэ сылдьыахпын, чаҕылхай оҕолору иитэн таһаарыахпын баҕарабын.

Мария СЕМЕНОВА — СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ култууратын туйгуна,  СӨ мелодистарын сойууһун чилиэнэ, Сунтаар улууһун үөрэҕириитин бочуоттаах үлэһитэ,  Элгээйи нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.